„საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს’’ კომპეტენციასთან დაკავშირებული ზოგიერთი ასპექტი

 

a.      „კონსტიტუციური კანონების’’ კონსტიტუციურობის კონტროლი

b.      „კონსტიტუციური კანონების’’ კონსტიტუციურობის კონტროლის აუცილებლობა

c.      „კონსტიტუციური კანონების’’   „კონსტიტუციურობის კონტროლის’’ მასშტაბები

d.      „კონსტიტუციური კანონების’’  კონსტიტუციურობის კონტროლის შესაძლო მოდელი

ხ

e.      „რეალური’’ საკონსტიტუციო კონტროლი

 

I.“კონსტიტუციური კანონების’’ კონსტიტუციურობის კონტროლი

[„კონსტიტუციური კანონების’’ კონსტიტუციურობის კონტროლთან დაკავშირებით არსებული მდგომარეობა და საკონსტიტუციო სასამართლოს პოზიცია]

 

·        „კონსტიტუციური კანონი’’ საკანონმდებლო აქტის ერთ-ერთი სახეა, რომელიც ნორმატიული აქტების იერარქიის უმაღლეს საფეხურზე დგას.

·         ის მიიღება შემდეგ შემთხვევებში:

 

1) საქართველოს ტერიტორიული სახელმწიფოებივი მოწყობის გადასინჯვისას, ქვეყნის მთელ ტერიტორიაზე საქართველოს იურისდიქციის სრულად აღდგენის შემდეგ;

 

2) აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკისა და აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის უფლებამოსილებებისა და მათი განხორციელების წესის განსაზღვრისას;

 

3) საქართველოს კონსტიტუციის გადასინჯვისას.

 

·        „საკონსტიტუციო კონტროლის’’ პერსპექტივიდან ნორმატიული აქტები შეიძლება, პირობითად ორ ჯგუფად დავყოთ:

 

1) ნორმატიული აქტები, რომლებიც ქმნის „საკონსტიტუციო კონტროლის’’ მასშტაბს;

და

2) ნორმატიული აქტები, რომლებიც წარმოადგენს „საკონსტიტუციო კონტროლის’’ ობიექტს.

ხ

 

·        „კონსტიტუციური კანონები’’ კონსტიტუციის განუყოფელი ნაწილია[დავიმახსოვროთ], ხოლო „კონსტიტუცია’’ - „საკონსტიტუციო კონტროლის’’ მთავარი მასშტაბი.

·         აქედან გამომდინარე, „კონსტიტუციური კანონების’’ კონსტიტუციურობის კონტროლის შემთხვევაში მოხდებოდა „საკონსტიტუციო კონტროლის’’ ა) მასშტაბისა და ბ)ობიექტის აღრევა.

ხ

·        „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო’’ თავის კომპეტეცნიად თვლის არა მხოლოდ „კონსტიტუციის ნორმების’’  კონსტიტუციურობაზე მსჯელობას, არამედ „სხვა საკანონმდებლო აქტების’’ იმ ნორმების შეფასებას, რომლებსაც კონსტიტუციური რომელიმე დანაწესის ანალოგიური შინაარსი აქვთ.

ხ

·        საკონსტიტუციო სასამართლოს  პოზიციით, „კონსტიტუციური კანონი’’ ძალაში შესვლისთანავე კარგავს დამოუკიდებელ ნორმატიულ შინაარსს და კონსტიტუციის შემადგენელი ნაწილი ხდება.

ხ

·        „სარჩელის დაკმაყოფილება’’ „კონსტიტუციური კანონის’’ გასაჩივრებისას კონსტიტუციის ნორმის გაუქმებას ნიშნავს.

ხ

·        „კონსტიტუციური კანონს ‘’ იგივე იურიდიული ძალა აქვს, როგორც სხვა კონსტიტუციურ დანაწესებს.

ხ

·        „კონსტიტუციური კანონი’’ თავად ქმნის კონსტიტუციურ სამართლებრივ წესრიგს და ვერ იქნება საკონსტიტუციო სასამართლოს შეფასების საგანი.

ხ

·         არ არსებობს მყარი კონსტიტუციური საფუძვლები „კონსტიტუციური კანონების’’ კონტროლის განხორციელებისთვის. მათი შექმნა არა საკონსტიტუციო სასამართლოს, არამედ კანონმდებლის პრეროგატივაა.

ხ

·         საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო ხაზს უსვამს კონსტიტუციაში „მუდმივობის“/„უცვლელობის“ პრინციპისა და მის ნორმებს შორის ფორმალური იერარქიის არარსებობას.

·        საკონსტიტუციო სასამართლო  „მუდმივ“ და „უცვლელ“ კონსტიტუციურ ნორმებს ვერ შექმნის და ვერ განსაზღვრავს, თუ როგორი უნდა იყოს კონსტიტუცია.

·        საკონსტიტუციო სასამართლო თავადაა შებოჭილი „უზენაესი კანონით’’ და „კონსტიტუციით დადგენილი კომპეტენციით’’.

·        ამასთანავე, სასამართლო მიანიშნებს, რომ „კონსტიტუციური კანონების’’ კონტროლის საფუძვლები „კონსტიტუციის გადასინჯვის’’ გზით უნდა შეიქმნას.

ხ

·         საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო არ გამორიცხავს კონსტიტუციური კანონების კონტროლის განხორციელებას, როდესაც საქმე შეეხება მათი მიღების კონსტიტუციური პროცედურის დარღვევას.

·         ის იქვე აღნიშნავს, რომ კანონმდებლობით ცხადად არაა განსაზღვრული ამგვარი დარღვევის დადგენის სამართლებრივი შედეგები.

·        საკონსტიტუციო სასამართლოს ამ მოსაზრების გაზიარება რთულია. კონსტიტუცია მკაფიოდ არეგულირებს ნორმის არაკონსტიტუციურად ცნობის შედეგებს.

·         „კონსტიტუციური კანონების’’ ფორმალური კონტროლის „შეუძლებლობის’’ მიზეზი უფრო შესაბამისი უფლებამოსილების არარსებობაა.

ხ

·         როგორც ცნობილია, სასამართლოს კომპეტენცია „ენუმერაციის პრინციპს’’ ეფუძნება და ის[კონსტიტუციური სასამართლო]  ვერ განიხილავს ნებისმიერ კონსტიტუციურსამართლებრივ საკითხს, რომელიც მის უფლებამოსილებებს უშუალოდ არ განეკუთვნება.

 

.2. „კონსტიტუციური კანონების’’ კონსტიტუციურობის კონტროლის აუცილებლობა

·        პრაქტიკული გამოცდილება ადასტურებს, რომ ზოგიერთი „კონსტიტუციური კანონი’’ შეიცავდა საეჭვო დებულებებს კონსტიტუციის პრინციპებთან შესაბამისობის კუთხით.

·        თუმცა,“ კონტროლის აუცილებლობის’’ ძირითად არგუმენტებს თვით კონსტიტუცია გვთავაზობს.

·        მისი იმპერატიული მოთხოვნაა „სახელმწიფო ხელისუფლების შეზღუდვა და განხორციელება კონსტიტუციით დადგენილ ფარგლებში’’

·        აქედან გამომდინარე, საკანონმდებლო ხელისუფლების საქმიანობა, მათ შორის „კონსტიტუციური კანონების’’ მიღება, შებოჭილია კონსტიტუციური ნორმებითა და პრინციპებით.

·        რომელიმე პოლიტიკური ძალის საკონსტიტუციო უმრავლესობით პარლამენტში ყოფნა, რაც საქართველოს სინამდვილეში არცთუ იშვიათი მოვლენაა, ქმნის პოლიტიკური ინტერესების კონსტიტუციურ წესრიგზე დომინირების საფრთხეს. იზრდება ისეთი „კონსტიტუციური კანონების’’ მიღების რისკი, რომლებიც პოლიტიკური მიზნების მიღწევისთვის ხელყოფს ფუძემდებლურ პრინციპებს. ამით ზიანდება დემოკრატიისა და სამართლებრივი სახელმწიფოს ჩამოყალიბებისა და განმტკიცების პროცესი. დემოკრატია ფაქტობრივად გადაგვარდება უმრავლესობის თვითნებობად

·        საკონსტიტუციო სასამართლოს მნიშვნელოვანი როლის შესრულება შეუძლია მოვლენათა ასეთი განვითარების პრევენციისთვის.

·         ჰანს კელზენის მოსაზრებით, თუ დემოკრატიას განვიხილავთ არა როგორც უმრავლესობის ბატონობას, არამედ სტაბილურ კომპრომისს უმრავლესობასა და უმცირესობას შორის, კონსტიტუციური მართლმსაჯულება[საკონსტიტუციო სასამართლო]  ამ იდეის განსახორციელებლად გამოსადეგი საშუალება იქნებოდა.

ხ

·         „კონსტიტუციური კანონების’’ კონტროლის აუცილებლობის თეორიული დასაბუთებისთვის გამოიყენება აბატი სიიესის სწავლება „დამფუძნებელი ხელისუფლების’’ (pouvoir constituant), [რომელიც ხალხს ეკუთვნის] და „დაფუძნებული ხელისუფლების’’ (pouvoir constitué) შესახებ.

·        „ დამფუძნებელი ხელისუფლება’’  პირველადი, ელემენტარული და სამართლებრივად დამოუკიდებელია. ის არ იზღუდება პოზიტიური სამართლით.

·        „დაფუძნებული ხელისუფლება’’  მეორადი ხასიათისაა, წარმოებულია კონსტიტუციის საფუძველზე, შებოჭილია კონსტიტუციითა და პოზიტიური სამართლით.

·         ამ სწავლებიდან გამომდინარეობს „საკონსტიტუციო სამართლის’’ დაყოფა „პირველად’’ და „მეორად’’ საკონსტიტუციო სამართლად.

·        კონსტიტუციას „დამფუძნებელი ხელისუფლება’’ იღებს, ხოლო მასში ცვლილებები „დაფუძნებულ ხელისუფლებას’’ შეაქვს.

·         ამდენად,“ კონსტიტუციური კანონი’’  მეორადია, მისი „შემოწმება’’ კი შესაძლებელი და ზოგჯერ აუცილებელიცაა.

3. „კონსტიტუციური კანონების’’   „კონსტიტუციურობის კონტროლის’’ მასშტაბები

·        „კონსტიტუციური კანონების’’ კონტროლის განხორციელება ფორმალურ და მატერიალურ მასშტაბებს საჭიროებს.

ხ

·        ფორმალური თვალსაზრისით: „კონსტიტუცია ადგენს კონსტიტუციური კანონების მიღების შემთხვევებსა და წესს.’’

ხ

·         პრობლემურია მატერიალური მასშტაბის საკითხი. ეს ფუნქცია „მუდმივობის გარანტიამ“ უნდა შეასრულოს, რომელიც „კონსტიტუციურ კანონებს“ მატერიალურსამართლებრივ მოთხოვნებს დაუწესებდა.  

·        „ასეთ’’ ნორმას[„მუდმივობის გარანტიას“ ] საქართველოს კონსტიტუცია არ შეიცავს.

ხ

·        „მუდმივობის გარანტია’’ არის კონსტიტუციური დათქმა, რომლის მიხედვითაც „მუდმივი და შეუცვლელია კონსტიტუციის უმნიშვნელოვანესი დებულებები’’

·         მისი მიზანია თავისუფალი, დემოკრატიული და სამართლებრივ-სახელმწიფოებრივი კონსტიტუციური წესრიგის ფუნდამენტურ ფასეულობათა დაცვა.

·        „მუდმივობის გარანტია’’ კრძალავს კონსტიტუციური წესრიგის არა მხოლოდ სუბსტანციურ გაუქმებას, არამედ მცოცავ დემონტაჟსაც.

·        ამასთანავე, ის არ გულისხმობს “კონსტიტუციის გადასინჯვის“ აბსოლუტურ აკრძალვას, თუ ამით არ ზიანდება გარანტიით დაცული სიკეთეების არსი.

 

·        მაგ. საქართველოს 1921 წლის კონსტიტუციის 148-ე მუხლის შესაბამისად, „დემოკრატიული რესპუბლიკის მართვა-გამგეობის ფორმის გაუქმება არ შეიძლება გამხდარიყო კონსტიტუციის გადასინჯვის საგანი’’.

·        ეს მცირემასშტაბიანი „მუდმივობის გარანტია’’ და ვაიმარის კონსტიტუციის მსგავსად,მიმართული იყო მონარქიის აღდგენის წინააღმდეგ.

·        მას  მხოლოდ „სიმბოლური მნიშვნელობა’’ აქვს, მაგრამ არ ქმნის იმ მყარ ისტორიულ საფუძველს, რაზეც დაშენდებოდა „მუდმივობის გარანტია’’  ამჟამად მოქმედ კონსტიტუციაში.

·         აქედან გამომდინარე, „მუდმივობის გარანტიის’’ შემოღების შემთხვევაში, უფრო საზღვარგარეთულ გამოცდილებაზე უნდა მოხდეს ორიენტაცია.

·        გერმანიის ფედერაციული რესპუბლიკის ძირითად კანონში მისი ჩაწერა განაპირობა ‘’ნაციონალ-სოციალისტების’’ მიერ ძალაუფლების მიტაცებისა და ვაიმარის რესპუბლიკის „ლეგალური“ დასასრულის მძიმე გამოცდილებამ.

·        გერმანულ  „მუდმივობის გარანტიის’’ შესაბამისად, „დაუშვებელია ძირითადი კანონის ისეთი ცვლილება, რომელიც შეეხება ფედერაციის დაყოფას ფედერალურ მიწებად, ფედერალური მიწების თანამონაწილეობას კანონმდებლობაში და ფუნდამენტურ კონსტიტუციურ პრინციპებს.’’

·         მსგავსი დათქმები გვხვდება სხვა სახელმწიფოთა კონსტიტუციებშიც.

·         პორტუგალიის რესპუბლიკის კონსტიტუციის თანახმად,“ კონსტიტუციის გადასინჯვა არ შეიძლება შეეხოს: ა)სახელმწიფოს დამოუკიდებლობასა და მთლიანობას; ბ)რესპუბლიკური მმართველობის ფორმას; გ)ეკლესიისა და სახელმწიფოს გამიჯვნას; დ)მოქალაქეთა უფლებებს, თავისუფლებებსა და გარანტიებს; ე)ხელისუფლების დანაწილებას; ვ)სასამართლოს დამოუკიდებლობას და ა.შ.’’

·         საბერძნეთის რესპუბლიკის კონსტიტუციაც გამორიცხავს ცვლილებების შეტანას იმ კონსტიტუციურ ნორმებში, რომლებიც ადგენს: ა)სახელმწიფოს საფუძვლებსა და საპარლამენტო რესპუბლიკას, როგორც სახელმწიფოს ფორმას; ბ) ხელისუფლების დანაწილებას; გ)სახელმწიფოს ფუნდამენტურ ვალდებულებას, პატივი სცეს და დაიცვას ადამიანის ღირსება; დ)კანონის წინაშე თანასწორობას; ე)პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლებას; ვ)პიროვნების თავისუფლების ხელშეუხებლობას და ა.შ.

·        როგორც ვხედავთ, „მუდმივობის გარანტიის’’ მოცულობა სხვადასხვა კონსტიტუციაში განსხვავებულია, მაგრამ მათთვის საერთოა ის , რომ იცავს სახელმწიფოსა და კონსტიტუციური წესრიგის საფუძვლებს.

·         ეს გამოცდილება საქართველომაც უნდა გაითვალისწინოს და გაუქმებისგან ან გამოფიტვისგან დაიცვას  ა)დემოკრატიის, ბ)სამართლებრივი სახელმწიფოს, გ)სოციალური სახელმწიფოსა და დ)ხელისუფლების ძირითადი უფლებებით შეზღუდვის პრინციპები, ასევე ე) ადამიანის ღირსება, როგორც კონსტიტუციური წესრიგის ფუნდამენტი.

·         ეს ფასეულობები საქართველოში ჯერ კიდევ არაა მყარად განმტკიცებული, ამიტომ გონივრული იქნებოდა „მუდმივობის გარანტიის’’ მაღალი ხარისხით დეტალიზება

·        ამ კუთხით, გამოსაყოფია „ძირითადი უფლებების’’ სფერო.

·        „მუდმივობის გარანტიამ’’ ა)უნდა აკრძალოს ისეთი ცვლილება, რომელიც ხელჰყოფს რომელიმე უფლების არსს. ასევე, ბ)დაუშვებელი უნდა იყოს უფლების დამდგენი ნორმის არაკომპენსირებადი გაუქმება, როდესაც ამ უფლებით დაცულ სფეროს თანაბარი ეფექტიანობით არ გადაფარავს სხვა ძირითადი უფლება.

ხ

·        „მუდმივობის გარანტია’’ შესაბამისი სახელმწიფოს ისტორიული გამოცდილებით ან არსებული რეალობით განპირობებულ სპეციფიურ საკითხებსაც ითვალისწინებს.

·        ამგვარი თემები საქართველოსთვისაც არსებობს. მაგალითად, პრინციპული მნიშვნელობა აქვს „ტერიტორიულ მთლიანობას’’.

·        აქედან გამომდინარე, გადასინჯვას არ უნდა დაექვემდებაროს კონსტიტუციური ნორმა, რომელიც შეეხება სახელმწიფოს ტერიტორიის განსაზღვრას 1991 წლის 21 დეკემბრის მდგომარეობით და „ტერიტორიულ მთლიანობას’’.

ხ

·         „მუდმივობის გარანტიის’’  ფარგლებს არა მხოლოდ „დაცული საკითხების ჩამონათვალი’’, არამედ პირველ რიგში, „მათი მატერიალური შინაარსი’’ განაპირობებს.

·        კონსტიტუციური პრინციპების „ნორმატიული ღიაობა’’ ართულებს „მუდმივობის გარანტიის’’ მოცულობის განსაზღვრას.

·        „მუდმივობის გარანტიის’’  მოქმედების სფერო დამოკიდებულია იმაზე, თუ „რას აქვს კონკრეტული პრინციპის ფარგლებში პირველადი და რას - მეორადი მნიშვნელობა“.

·        მაგალითად, მუდმივობის გარანტია იცავს „დემოკრატიის პრინციპის“ და არა მის კონკრეტულ ფომას. გარანტირებულია დემოკრატიის მხოლოდ ისეთი ელემენტები, როგორიცაა „სახალხო სუვერენიტეტის’’ პრინციპი, რომელთა გაუქმება ან შეცვლა სუბსტანციურად დააზიანებდა მას.

 

 

.4. „კონსტიტუციური კანონების’’  კონსტიტუციურობის კონტროლის შესაძლო მოდელი

 

·        კონსტიტუციური კანონების შემოწმების სხვადასხვა მოდელი არსებობს.

·        გერმანიაში ხორციელდება შემდგომი, [რესპრესიული] კონტროლი, ხოლო რუმინეთსა და მოლდოვაში - პრევენციული კონტროლი.

·         პრევენციული კონტროლის ძირითადი პოზიტიური მხარე არაკონსტიტუციური ნორმის ამოქმედების თავიდან აცილებაა.

·        ამასთანავე, ხშირად შეუძლებელია კონსტიტუციური კანონის სამართლებრივი, პოლიტიკური, ეკონომიკური თუ სოციალური შედეგების საიმედოდ პროგნოზირება. აქედან გამომდინარე, პრობლემები შეიძლება, მხოლოდ ნორმის ძალაში შესვლის შემდეგ გამოჩნდეს,როდესაც საკონსტიტუციო სასამართლომ უკვე გასცა დასკვნა მისი კონსტიტუციასთან შესაბამისობის თაობაზე.

·        საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო ძირითადად სწორედ „შემდგომ კონტროლს’’ ახორციელებს.

ხ

·        უმჯობესი იქნება კონსტიტუციური კანონების შემოწმების ისეთი ფორმის დამკვიდრება, რომელიც ერთი მხრივ, შემდგომი ხასიათის იქნება და სასამართლოს აარიდებს პოლიტიკურ პროცესებში ჩარევას, ხოლო მეორე მხრივ, მაქსიმალურად შეამცირებს არაკონსტიტუციური ნორმის მოქმედების ნეგატიურ შედეგებს.

·        ამ მიზნის მიღწევის საშუალებაა“ ნორმის ძალადაკარგულად გამოცხადება მისი ამოქმედების მომენტიდან ‘’(Ex tunc), როდესაც ამის აუცილებლობა გადაწონის სამართლებრივი უსაფრთხოების ინტერესებს.

ხ

·        „კონსტიტუციური კანონების’’  კონსტიტუციურობის შემოწმებას, უპირველეს ყოვლისა, ობიექტური მნიშვნელობა აქვს, რაც კონსტიტუციური წესრიგის დაცვაში გამოიხატება.

·        ამდენად, არ არსებობს იმის აუცილებლობა, რომ პროცესს კონტრადიქტორული ხასიათი ჰქონდეს, გარდა ძირითად უფლებებთან დაკავშირებული საქმეებისა.

·         ეს მიზანშეწონილი იქნებოდა დროის ეკონომიის კუთხითაც.

·        უმჯობესია, რომ საპროცესო რუტინისთვის საჭირო დრო ურთულესი კონსტიტუციურსამართლებრივი საკითხების ანალიზს მოხმარდეს.

·        კომპეტენციის ძირითადად ობიექტურმა ხასიათმა გავლენა უნდა მოახდინოს საკონსტიტუციო სასამართლოსთვის მიმართვის სუბიექტების წრის განსაზღვრაზეც.

·        სწორი იქნებოდა, აბსტრაქტული ნორმათკონტროლის ანალოგიურად, საკონსტიტუციო სასამართლოსთვის მიმართვის უფლებამოსილების მინიჭება პრეზიდენტისთვის, მთავრობისთვის ან პარლამენტის წევრთა არანაკლებ ერთი მეხუთედისთვის.

·        პრაქტიკაში ამ შესაძლებლობით ძირითადად საპარლამენტო ოპოზიცია ისარგებლებს და არა პრეზიდენტი, მით უმეტეს, მთავრობა, რომელიც საპარლამენტო უმრავლესობის ნდობით სარგებლობს.

·        გასათვალისწინებელია ისიც, რომ კონსტიტუციური კანონით ძირითადი უფლების არსის ხელყოფა ან მისი დამდგენი ნორმის არაკომპენსირებადი გაუქმება, პირველ რიგში, ცალკეულ პირთა სუბიექტურ-სამართლებრივ პოზიციებს შეეხება.

·        ამიტომ, ამ შემთხვევაში, კონსტიტუციური სარჩელის შეტანის უფლებით უნდა ისარგებლონ ფიზიკურმა და იურიდიულმა პირებმა, ასევე სახალხო დამცველმა.

·        კონსტიტუციური კანონის გასაჩივრების ვადის არარსებობა სამართლებრივი უსაფრთხოებისა და სტაბილურობის მოთხოვნებს დაარღვევდა. გაუმართლებელია ამ უმაღლესი რანგისა და მნიშვნელობის კანონის დაყენება გასაჩივრების მუდმივი საფრთხის ქვეშ. ამასთან, გასაჩივრების ვადა არ უნდა იყოს იმდენად მოკლე, რომ გაურკვეველი დარჩეს ნორმის პრაქტიკაში მოქმედების შედეგები და მოსარჩელეებს არ მიეცეთ პოზიციების სათანადოდ დასაბუთების შესაძლებლობა.

რეალური საკონსტიტუციო კონტროლი

ა)  რეალურ საკონსტიტუციო კონტროლთან დაკავშირებით არსებული ვითარება

·        „რეალური საკონსტიტუციო კონტროლი’’ გულისხმობს საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ სახელმწიფო ხელისუფლების საქმიანობის სრულყოფილ შემოწმებას.

·        ის ვრცელდება არა მარტო ნორმატიულ აქტებზე, არამედ ინდივიდუალურ სამართლებრივ აქტებსა და სასამართლო გადაწყვეტილებებზე.

ხ

·        საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს კომპეტენცია ძირითადად ნორმათკონტროლითაა შემოფარგლული, რაც პრაქტიკაში სერიოზულ პრობლემებს აჩენს, განსაკუთრებით - ძირითადი უფლებების სრულყოფილი დაცვის კუთხით.

ხ

·         საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ პრაქტიკაში შეიძლება გააანალიზოს საერთო სასამართლოს გადაწყვეტილება, მაგრამ არა თავად  ამ გადაწყვეტილების, არამედ გამოყენებული სადავო ნორმატიული აქტის კონსტიტუციურობის შეფასების მიზნით.[ეს დაიმახსოვრე]

ხ

·         მართალია, საერთო სასამართლოების გადაწყვეტილებები ბევრ განვითარებულ სახელმწიფოშიც არ ექვემდებარება საკონსტიტუციო კონტროლს, მაგრამ ამ გამოცდილების გაზიარება საქართველოსთვის მიზანშეწონილი არ არის.

·        იმ სახელმწიფოებში  რეალური კონტროლის არარსებობას გარკვეულწილად აკომპენსირებს საერთო სასამართლოების დამოუკიდებლობის, პროფესიონალიზმისა და კეთილსინდისიერების მაღალი დონე, რაც ჩვენი ქვეყნისთვის სასურველი მიზანია და არა ობიექტური რეალობა.

·         ამგვარ ვითარებაში მათი საქმიანობის კონტროლს მიღმა დატოვება ხელს უშლის ძირითადი უფლებების დაცვასა და კონსტიტუციის უზენაესობის უზრუნველყოფას.

ხ

·        სადავო ნორმის ნორმატიული შინაარსის არაკონსტიტუციურად ცნობის პრაქტიკა მხოლოდ ნაწილობრივ აგვარებს რეალური საკონსტიტუციო კონტროლის არარსებობის პრობლემას.

ბევრ შემთხვევაში შეუძლებელია დარღვეული უფლებების აღდგენა.

·         სადავო ნორმის ნორმატიული შინაარსის არაკონსტიტუციურად ცნობა არ იწვევს მის საფუძველზე ადრე მიღებული/გამოცემული ინდივიდუალური სამართლებრივი აქტებისა და სასამართლოს გადაწყვეტილებების გაუქმებას.

ხ

·        „ინდივიდუალური სამართლებრივი აქტები’’ გასაჩივრებას ექვემდებარება, მაგრამ „არაკონსტიტუციური ნორმატიული შინაარსის’’ გაუქმების მომენტში შესაძლებელია, უკვე გასული იყოს გასაჩივრების ვადა.

ხ

·        გაცილებით რთულადაა საქმე „სასამართლო გადაწყვეტილებებთან’’ დაკავშირებით.

·        „საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილების’’, როგორც“ ახლადგამოვლენილი გარემოების’’, საფუძველზე დასაშვებია მხოლოდ განაჩენის გადასინჯვა.

·         შეუძლებელია სისხლის სამართლის საქმეზე გამოტანილი „შუალედური გადაწყვეტილებების“, ასევე ადმინისტრაციული და სამოქალაქო სამართალწარმოების ფარგლებში მიღებული ნებისმიერი სასამართლო აქტის რევიზია იმ მიზეზით, რომ ისინი ეფუძნება საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ არაკონსტიტუციურად ცნობილ ნორმატიულ შინაარსს.

ხ

·        რეალური საკონსტიტუციო კონტროლის არარსებობით შექმნილ პრობლემებზე მეტყველებს ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს გადაწყვეტილება საქმეზე „აპოსტოლი საქართველოს წინააღმდეგ“.

·         განმცხადებელმა მოიგო სამოქალაქო დავა სასამართლოში.

·        მოპასუხემ სასამართლოს გადაწყვეტილება არ აღასრულა.

·         აპოსტოლმა მიმართა აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის იუსტიციის სამინისტროს „იძულებით აღსრულებასთან’’ დაკავშირებით.

·         სამინისტრომ მოითხოვა აღსრულებისთვის წინასწარი ხარჯის გაღება, რაც განმცხადებელმა ვერ მოახერხა და იმ დროისთვის მოქმედი კანონმდებლობის მიხედვით, უარი ეთქვა გადაწყვეტილების აღსრულებაზე.

·        მან ადამიანის უფლებათა ევროპულ სასამართლოს მიმართა ისე, რომ არ შეუტანია კონსტიტუციური სარჩელი საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოში.

·        ეს მნიშვნელოვანი გარემოება იყო, რადგანაც „ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო საქმეს განსახილველად იღებს, თუ ამოწურულია დაცვის ყველა შიდასამართლებრივი საშუალება.’’

·        აქედან გამომდინარე, მან იმსჯელა, თუ რამდენად იყო საკონსტიტუციო სასამართლოსთვის მიმართვა ეფექტიანი შიდასამართლებრივი საშუალება.

·         ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს აზრით, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოში ძირითადი უფლებების დაცვა „არარეალური“ კონსტიტუციური სარჩელით ხდებოდა.

·        შეუძლებელი იყო სასამართლოების ან საჯარო უწყებების გადაწყვეტილებათა გასაჩივრება, რაც გავლენას ახდენდა კერძო პირების სამართლებრივ მდგომარეობაზე.

·        უნგრული მოდელის მსგავსად, არ არსებობდა სახელმწიფო ზომების გაუქმების ან გამოსწორების შესაძლებლობა.

·        ამისგან განსხვავებით, გერმანულ, ესპანურ და ჩეხურ მოდელებში „რეალური“ კონსტიტუციური სარჩელების საფუძველზე შესაძლებელი იყო  ა)საჯარო უწყებებისა და სასამართლოების ინდივიდუალური გადაწყვეტილებების გაუქმება,ბ)უფლებების დარღვევის აღმოფხვრა დაგ) დარღვევამდელი მდგომარეობის შეძლებისდაგვარად აღდგენა.

·        ეფექტიან „შიდასამართლებრივ საშუალებას’’[იგულისხმება საქრთველოს საკონსტიტუციო სასამართლო]  არა მხოლოდ „უბრალოდ, ირიბად უნდა დაეცვა’’ კონვენციის მე-6 მუხლით3 გათვალისწინებული უფლებები, არამედ ასევე „უზრუნველყო კონკრეტული სასარჩელო მოთხოვნების პირდაპირი და სწრაფი დაკმაყოფილება’’.

·        საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოსთვის მიმართვა არ შეესაბამებოდა ამ სტანდარტს.

·        აქედან გამომდინარე, ის არ ჩაითვალა „სათანადო შიდასამართლებრივ საშუალებად’’ „სასამართლო გადაწყვეტილებების აღსრულების თაობაზე’’ წარდგენილი სარჩელებისთვის.

 

ბ) „რეალური საკონსტიტუციო კონტროლის’’ კონსტიტუციური საფუძვლები

 

·        „რეალური კონტროლის’’ მთავარ საფუძველს კონსტიტუცია და მისი ფუნდამენტური ფასეულობები ქმნის.

·         კონსტიტუცია სახელმწიფოს უზენაესი კანონია, რომლით დადგენილ ფარგლებშიც ხორციელდება სახელმწიფო ხელისუფლება.

·         სრულყოფილი საკონსტიტუციო კონტროლის გარეშე წარმოუდგენელია „კონსტიტუციის უზენაესობისა’’ და „სახელმწიფო ხელისუფლების კონსტიტუციით შეზღუდვის ‘’ პრინციპების სრულყოფილი განხორციელება.

·        კონსტიტუციის თანახმად, „სახელმწიფო ცნობს და იცავს ადამიანის საყოველთაოდ აღიარებულ უფლებებსა და თავისუფლებებს, როგორც წარუვალ და უზენაეს ადამიანურ ღირებულებებს.’’

·         ეს „უფლებები და თავისუფლებები’’, როგორც ‘უშუალოდ მოქმედი სამართალი’’, ზღუდავს „ხალხსა და სახელმწიფოს’’  ხელისუფლების განხორციელებისას.

·        „ძირითადი უფლებებით’’  შეზღუდვა „სამართლებრივი სახელმწიფოს’’ პრინციპის უმნიშვნელოვანესი ელემენტია, რომელიც არ უშვებს გამონაკლისებს.

·        „კონსტიტუციურ კონტროლს მიღმა დარჩენილი სივრცეები’’ აბრკოლებს კონსტიტუციის ამ ფუნდამენტური მოთხოვნის რეალიზაციას, რაც „სამართლებრივი და ინსტიტუციური დაცვის მექანიზმების’’ სრულყოფას საჭიროებს.

ხ

·        „ რეალური საკონსტიტუციო კონტროლის’’ საფუძველს ქმნის ‘’მოსამართლის კონსტიტუციისადმი დამორჩილების’’ პრინციპიც.

·        „სასამართლო გადაწყვეტილებები’’ უნდა შეესაბამებოდეს კონსტიტუციას, განსაკუთრებით - ძირითად უფლებებს.

·        „საერთო სასამართლოები’’ „ძირითადი უფლებების’’  დაცვის მექანიზმია და არა მათი არაკონსტიტუციურად შეზღუდვის ინსტრუმენტი.

·        ამასთანავე, განვითარებულ სახელმწიფოთა სასამართლოებიც კი არ არიან დაზღვეული შეცდომებისა და არაკონსტიტუციური გადაწყვეტილებების გამოტანისგან.

·        მნიშვნელოვანია, რომ არსებობდეს ამგვარი შეცდომების გამოსწორებისა და დარღვეული უფლებების ეფექტიანი დაცვის საშუალება „საერთო სასამართლოების“ გადაწყვეტილებათა „კონსტიტუციურობის შემოწმების’’ სახით.

 

 

გ) რეალური საკონსტიტუციო კონტროლის „შესაძლო’’ მოდელი

 

·        „რეალური კონტროლის’’ სისტემა, მისი შემოღების შემთხვევაში, უნდა მოეწყოს საუკეთესო უცხოური გამოცდილების გათვალისწინებით.

·        განსაკუთრებით გამორჩეული და წარმატებულია გერმანული მოდელი,სადაც შესაძლებელია საჯარო ხელისუფლების ნებისმიერი აქტისა და მოქმედების, მათ შორის საერთო სასამართლოების გადაწყვეტილებათა გასაჩივრება.

ხ

·         საქართველოში საკონსტიტუციო კონტროლს ყველა ნორმატიული აქტი ექვემდებარება, გარდა კონსტიტუციური კანონებისა.

·         მათ კონტროლზე უკვე გამახვილდა ყურადღება, ამჯერად აქცენტი გაკეთდება „ინდივიდუალური სამართლებრივი აქტებისა’’ და „სასამართლო გადაწყვეტილებების’’ კონსტიტუციურობის შემოწმების პერსპექტივაზე.

ხ

·        გასაჩივრებას დაქვემდებარებული „ინდივიდუალური სამართლებრივი აქტების’’ განსაზღვრა შედარებით ადვილია, რადგანაც საქართველოს კანონმდებლობა შეიცავს დეფინიციებს, რომელთა საფუძველზეც შესაძლებელია მათი იდენტიფიცირება.

ხ

·        შედარებით პრობლემატურია „სასამართლო გადაწყვეტილებების’’ თემა.

 

·        „საბოლოო, კანონიერ ძალაში შესული გადაწყვეტილებების’’ შემთხვევაში, ცალსახად არ არსებობს „სამართლებრივი დაცვის“ სხვა საშუალება საკონსტიტუციო სასამართლოს გარდა.

 

·         რთულია „საერთო სასამართლოების“  „ შუალედური ხასიათის გადაწყვეტილებების“ „საკონსტიტუციო კონტროლის’’ საკითხი.

თუ „შუალედური გადაწყვეტილებით’’ გამოწვეული „კონსტიტუციის დარღვევა“ შესაძლებელია, გამოსწორდეს „საერთო სასამართლოების“ მიერ, როგორც წესი, ისინი არ ექვემდებარება „საკონსტიტუციო სასამართლოში’’ გასაჩივრებას.

·        „საკონსტიტუციო სასამართლო’’ უარს არ ამბობს ისეთი „შუალედური გადაწყვეტილებების’’ შემოწმებაზე, რომლებიც ისეთ „სამართლებრივ ზიანს“ აყენებს პირს, რომლის (სრულყოფილი) გამოსწორება მოგვიანებით შეუძლებელია

ხ

·        „რეალური საკონსტიტუციო კონტროლი’’ გაზრდის საკონსტიტუციო სასამართლოსთვის მიმართვის შესაძლებლობებს, რაც გამოიწვევს საქმეთა რაოდენობის მნიშვნელოვან მატებას და სასამართლოს გადატვირთვას.

·         ეს ორგანიზაციულ პრობლემებს შეუქმნის საკონსტიტუციო სასამართლოს, ასევე შეამცირებს სამართლებრივი დაცვის ეფექტიანობასა და დროულობას.

·        ამ პრობლემათა გადაჭრის ძირითადი მექანიზმია „საკონსტიტუციო სასამართლოსთვის მიმართვამდე სამართლებრივი დაცვის საშუალებათა ამოწურვის“ მოთხოვნა.

[ მსგავსი გამოცდილება არსებობს მაგალითად, გერმანიაში, სლოვაკეთსა  და სლოვენიაში.]

·        „ძირითადი უფლებებით’’ შეზღუდვის პრინციპი საერთო სასამართლოებს ავალდებულებს მათი საქმიანობისას აღმოჩენილ დარღვევათა აღმოფხვრას.

·         საკონსტიტუციო სასამართლო საქმეში მაშინ ერთვება, თუ ისინი აღნიშნულ ვალდებულებას ვერ ასრულებენ.

ხ

·        არსებობს „ინდივიდუალური სამართლებრივი აქტებით’’, „კანონქვემდებარე ნორმატიული აქტებითა’’ და „სასამართლო გადაწყვეტილებებით“ დარღვეული უფლებების დაცვის მექანიზმები საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოსთვის მიმართვამდე.

 

მიუხედავად ამისა, კანონმდებლობა არ ითვალისწინებს „სამართლებრივი დაცვის საშუალებათა ამოწურვის“ მოთხოვნას.

 

·        საკონსტიტუციო სასამართლო „კონსტიტუციურ სარჩელს/წარდგინებას“ არსებითად განსახილველად არ იღებს, თუ „სადავო „კანონქვემდებარე ნორმატიული აქტის“ კონსტიტუციურობაზე სრულფასოვანი მსჯელობა შეუძლებელია „ნორმატიული აქტების იერარქიაში მასზე მაღლა მდგომი „იმ ნორმატიული აქტის’’ კონსტიტუციურობის შემოწმების გარეშე, რომელიც კონსტიტუციური სარჩელით გასაჩივრებული არ არის’’.

·         ამ დათქმის საფუძველზე, საკონსტიტუციო სასამართლომ შეიძლება, თავიდან აიცილოს იმ „კანონქვემდებარე ნორმატიული აქტების’’ შეფასება, რომელთა გასაჩივრება შესაძლებელია „საერთო სასამართლოებში’’.

ხ

·        „კანონქვემდებარე აქტი’’ მიიღება (გამოიცემა) „საკანონმდებლო აქტით პირდაპირ გათვალისწინებულ შემთხვევებში და მის შესასრულებლად“

·        აქედან გამომდინარე, არსებობს ალბათობა, რომ „კონსტიტუციურობის’’ პრობლემები იმ საკანონმდებლო აქტსაც ჰქონდეს, რომელიც კანონქვემდებარე აქტის სამართლებრივი საფუძველია.

·        ასევე შესაძლებელია, რომ „კანონქვემდებარე აქტი“, კონსტიტუციის პარალელურად, საკანონმდებლო აქტის მოთხოვნებსაც არღვევდეს.

·        კანონმდებლობა არაპირდაპირ მიუთითებს მოსარჩელეს, რომ კონსტიტუციური სარჩელის შეტანამდე გაარკვიოს სამართლებრივი დაცვის სხვა შესაძლებლობების საკითხი და მაშინ იდავოს „კანონქვემდებარე აქტის’’ კონსტიტუციურობაზე, თუ შესაძლებელია მისი ცალკე, სრულყოფილი შემოწმება.

·        „ რეალური კონტროლის’’ პირობებში, ზემოაღნიშნული დათქმა უფრო ფართო და მკაფიო უნდა გახდეს, რათა საკონსტიტუციო სასამართლომ არსებითად არ განიხილოს საქმე, როდესაც მოსარჩელის ინტერესების დაცვა შეიძლებოდა სხვა სამართლებრივი გზებით.

ხ

·        „სამართლებრივი დაცვის საშუალებათა ამოწურვის მოთხოვნა’’ უნდა უშვებდეს გამონაკლისებსაც.

·        პირველ რიგში, ასეთი მოთხოვნა  აზრს დაკარგავს, როდესაც საკონსტიტუციო სასამართლოს გარდა, სამართლებრივი დაცვის სხვა საშუალება არ არსებობს.

მაგალითად, „საკანონმდებლო აქტებისა’’ და იერარქიაში მათზე მაღლა მდგომი „ნორმატიული აქტების’’ გასაჩივრება მხოლოდ საკონსტიტუციო სასამართლოშია შესაძლებელი.

ხ

·        „სამართლებრივი დაცვის საშუალებათა ამოწურვა’’ ასევე არ უნდა იყოს აუცილებელი, თუ მათი გამოყენება, არსებული სამართლებრივი მდგომარეობიდან და უმაღლესი სასამართლო ინსტანციების პრაქტიკიდან გამომდინარე, უპერსპექტივოა.

ხ

·          გერმანიის ფედერალური საკონსტიტუციო სასამართლო უფლებამოსილია, განიხილოს კონსტიტუციური სარჩელი „სამართლებრივი დაცვის საშუალებათა ამოწურვის გარეშე“, როდესაც: 1) საკითხს აქვს „საზოგადო მნიშვნელობა’’ ან 2) მოსარჩელეს გარდაუვალად მიადგება მძიმე ზიანი, თუ მისგან სამართლებრივი დაცვის სხვა საშუალებათა ამოწურვას მოითხოვენ.

ხ

·        პირველი გამონაკლისი აშკარად კონსტიტუციური წესრიგის დაცვის ობიექტური ინტერესებიდან გამომდინარეობს.

„ კონსტიტუციური სარჩელი’’ „საზოგადო მნიშვნელობისაა“, როდესაც ის „ფუნდამენტურ კონსტიტუციურსამართლებრივ საკითხს შეეხება“ და საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილება სამართლებრივად ნათელს მოჰფენდა არა მხოლოდ განსახილველ, არამედ სხვა მსგავს შემთხვევებსაც.

ხ

·        მეორე გამონაკლისი უფრო „სუბიექტური სამართლებრივი ინტერესების სწრაფ და ეფექტიან დაცვაზეა’’ ორიენტირებული.

·        ის გამოიყენება, როდესაც „სამართლებრივი დაცვის საშუალებათა ამოწურვა არაგონივრულია’’ ან „მოსარჩელეს ფაქტობრივად სამართლებრივი დაცვის გარეშე დატოვებდა.’’

ხ

·         გამონაკლისები სხვა ქვეყნების მოდელებშიცაა დაშვებული. მაგალითად, სლოვაკეთში „კონსტიტუციური სარჩელი“  „სამართლებრივი დაცვის საშუალებათა ამოწურვის გარეშეც’’ მიიღება განსახილველად, თუ ძალიან მნიშვნელოვან საკითხს შეეხება.

ხ

·        „რეალური კონტროლის’ განხორციელებისას საკონსტიტუციო სასამართლოს ნათლად უნდა განესაზღვროს მოქმედების ფარგლები, რათა თავიდან იქნეს აცილებული საერთო სასამართლოების უფლებამოსილებებში შეჭრა.

·         მაგალითად, გერმანიის ფედერალური საკონსტიტუციო სასამართლო  ა)არ ადგენს და აფასებს ფაქტობრივ გარემოებებს, ასევებ) არ განმარტავს და იყენებს მიმდინარე კანონმდებლობას. ის გ) არ აფასებს საერთო სასამართლოებში პროცესის კანონიერებასაც.

·        გერმანიის საკონსტიტუციო სასამართლო მხოლოდ იმის შემოწმებით შემოიფარგლება, რამდენადაა დარღვეული „სპეციფიური კონსტიტუციური სამართალი“.

ხ

·         რეალური საკონსტიტუციო კონტროლის შემოღება პოლიტიკურ ნებასა და კონსენსუსზეა დამოკიდებული, რადგანაც საჭიროებს შესაბამისი ცვლილების შეტანას კონსტიტუციაში.

·        აუცილებელი იქნება რეფორმის სამართლებრივი და ორგანიზაციული თვალსაზრისით სათანადო მომზადება, თანამიმდევრული და ეტაპობრივი განხორციელება.

·        თუ საკონსტიტუციო სასამართლოს უფლებამოსილებათა ამ მიმართულებით გაფართოება ვერ მოხერხდა, შეიძლება, განვიხილოთ საქართველოს უზენაესი სასამართლოს სტრუქტურაში ადამიანის უფლებათა პალატის შექმნის იდეა, რომელიც შეამოწმებს, ხომ არ არღვევს საერთო სასამართლოთა გადაწყვეტილებები ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციით დაცულ რომელიმე უფლებას.

·        მართალია, ეს სრულად ვერ ჩაანაცვლებს „რეალური საკონსტიტუციო კონტროლის’’ ინსტიტუტს, მაგრამ არსებითად გააუმჯობესებს ძირითადი უფლებების დაცვის ხარისხს იმ პირობით, თუ უზრუნველყოფილი იქნება პალატის სათანადო დაკომპლექტება და დამოუკიდებლობა.