პროპორციული საარჩევნო სისტემის არსი, პლიუსები და მინუსები.

 

 

რა არის პროპორციული საარჩევნო სისტემა ?

·      პროპორციული საარჩევნო სისტემა კენჭისყრის შედეგების განსაზღვრის ისეთი სისტემაა, რომლის დროსაც მანდატების განაწილება „პოლიტიკურ პარტიებსა’’ და „ბლოკებს’’ შორის ხდება ამომრჩეველთაგან მიღებული ხმების პროპორციულად.

 

·      ‘’პროპორციული საარჩევნო სისტემაში’’  პარტიული არჩევნები იგულისხმება, რომლის დროსაც „საპარლამენტო მანდატები“  მხოლოდ „პარტიულ სიაში’’ დასახელებული კანდიდატებისთვის არის ხელმისაწვდომი.

ხ

სისტემის წინაისტორია

·      პროპორციული წარმომადგენლობის სისტემა პირველად შემოიღეს ბელგიაში, 1899 წელს, შემდეგ ფინეთში – 1906 და შვედეთში - 1907.

ხ

პროპორციული სარჩევნო სისტემის თავისებურებები

 

·       არსებული პროპორციული სისტემები, როგორც წესი, ეფუძნებიან „სიითი პროპორციული წარმომადგენლობის’’ ამა თუ იმ ფორმას, რაც გულისხმობს ნებისმიერი პარტიის მიერ ელექტორატისათვის(ამომრჩევლებისათვის)  „კანდიდატთა პარტიული  სიის“  წარდგენის ვალდებულებას(!).

·      ამომრჩევლები ხმას აძლევენ „პარტიას’’, ხოლო პარტიები იღებენ ამომრჩეველთა ხმების რაოდენობის პროპორციულ მანდატების რაოდენობას;

·       პარტიის მიღებული მანდატები  ნაწილდება პარტიული სიით წარდგენილ კანდიდატებს შორის .

·       საარჩევნო პრაქტიკაში პარტიის კანდიდატებს შორის მანდატების განაწილების განსხვავებული წესები მოქმედებს.(ამას თავად პარტია წყვეტს როგორ და კონკრეტულად  ვისზე გაანაწილოს მიღებული მანდატები)

ხ

·       როგორც წესი, „პროპორციული საარჩევნო სისტემის“ მოქმედების დროს სახეზეა „მრავალმანდატიანი’’ საარჩევნო ოლქები.

·      „პროპორციული სააარჩევნო სისტემა“ სხვადასხვა პოლიტიკურ ძალთა სამართლიანი წარმომადგენლობისკენ მიისწრაფვის, ის  პლურალისტური გარემოს შექმნის მნიშვნელოვან საფუძვლად  და საზოგადოების მრავალფეროვანი ჯგუფების ინტერესების დაცვის მექანიზმად ითვლება.

ხ

 

„საარჩევნო ბარიერი“

 

·        „საარჩევნო ბარიერი“ ,ანუ „საარჩევნო ზღურბლი“ მოქმედებს „პროპორციული საარჩევნო სისტემის;; პირობებში(!).

·        „საარჩევნო ბარიერი“ წარმოადგენს კანონმდებლობით, ხშირად კონსტიტუციით განსაზღვრულ, „პარტიული სიის მიერ მიღებულ ხმათა მინიმალურ პროცენტულ რაოდენობას’’, რომელიც უფლებას აძლევს პარტიას, მონაწილეობა მიიღოს მანდატების განაწილებაში.

·         შესაბამისად, პარტია რომელიც ვერ მოაგროვებს„საარჩევნო ბარიერის “ გადასალახად   ხმათა საჭირო რაოდენობას, ვერ მიიღებს ვერც ერთ მანდატს.

·        „საარჩევნო ბარიერის“ პრინციპი მოქმედებს ქვეყანათა უმრავლესობაში და მიჩნეულია წარმომადგენლობითი ორგანოს ეფექტური მუშაობის ერთ-ერთ გარანტიად.

·        იგი მიმართულია პარლამენტში  არაგონივრული და გაუმართლებელი პარტიული სიჭრელის და დაქუცმაცების წინააღმდეგ.

·        „საარჩევნო ბარიერი“ გამორიცხავს „სუსტ“ პარტიათა წარმომადგენლობას, რომლებიც ვერც ფრაქციას ჩამოაყალიბებენ და ვერც „ამინდს“ შექმნიან.

·        პირიქით, მათ შეიძლება პრობლემები შეუქმნან  ა)როგორც უმრავლესობის და მთავრობის ფორმირებას, საჭირო გადაწყვეტილების მიღებას, ბ)ასევე ძლიერი ოპოზიციის ჩამოყალიბებასაც.

·        „ ბარიერის არსებობა“, ასევე ხელს უშლის წარმომადგენლობით ორგანოში უკიდურესად რადიკალური და ექსტრემისტული პარტიების შესვლას.

ხ

·        სხვადასხვა ქვეყნის საარჩევნო კანონმდებლობაში განსხვავებული „საარჩევნო ბარიერია“ დაწესებული.

·        კერძოდ, ნიდერლანდის სამეფოში 0,67%, ისრაელში 1%, მექსიკაში 1,5%, დანიაში 2%, ბულგარეთში 4%, გერმანიაში 5%, ლიხტენშტეინში 8%, თურქეთში 10% და ა.შ.

·        აღსანიშნავია, რომ „საარჩევნო ბარიერის“ თვალსაზრისით, მკაცრი საერთაშორისო სტანდარტი არ არსებობს.

·        დამკვიდრებული დემოკრატიული ქვეყნების კატეგორიისთვის, ევროპის საბჭო 2007 წლის რეკომენდაციაში  გამოთქვამს მოსაზრებას, რომ „საარჩევნო ბარიერი“ არ უნდა აღემატებოდეს 3%-ს.

 

„საარჩევნო კვოტა“

 

·        „პროპორციული საარჩევნო სისტემის“ დროს, პარტიებს შორის, სადეპუტატო მანდატების განაწილება ქვეყანათა უმრავლესობაში ხორციელდება საარჩევნო კვოტის (საარჩევნო მეტრის) დადგენის გზით.

ხ

·        არჩევნების საბოლოო შედეგის განსაზღვრისათვის განისაზღვრება ე.წ.  „საარჩევნო კვოტა’’ - ანუ  ხმათა მინიმალური ოდენობა, რომელიც საჭიროა ერთი მანდატის მისაღებად.

ხ

·        როგორც წესი, „საარჩევნო კვოტა’’    წარმოადგენს საარჩევნო სუბიექტებისათვის მიცემული ხმების საერთო რაოდენობის განაყოფს ამ ოლქისთვის განსაზღვრული მანდატების რაოდენობაზე.

 

·        გამომდინარე იქიდან, რომ სხვადასხვა საარჩევნო ოლქში   მიდის სხვადასხვა რაოდენობის ამომრჩეველი, საარჩევნო კვოტა შეიძლება განსხვავებული იყოს.

ხ

·        გამონაკლის შემთხვევებში, ზოგიერთ ქვეყანაში, კანონით დგინდება ყველა საარჩევნო ოლქისათვის ერთი დეპუტატის არჩევისათვის საჭირო ხმათა ერთიანი რაოდენობა (ერთიანი რიცხვის ხერხი). მისი მიზანი „თანასწორობის პრინციპის’’ უკეთ უზრუნველყოფაა, თუმცა, ასეთმა პრაქტიკამ გავრცელება ვერ ჰპოვა.

ხ

·         საარჩევნო კვოტის განსაზღვრის შემდეგ თითოეული პარტიული სიიდან სადეპუტატო მანდატს მიიღებს იმდენი კანდიდატი, რამდენჯერაც საარჩევნო კვოტა მოთავსდება ამ პარტიის მიერ არჩევნებზე მოპოვებულ ხმათა რაოდენობაში. [!]

 

·        პროპორციული საარჩევნო სისტემით კენჭისყრის შედეგების განსაზღვრისას სირთულეს წარმოადგენს იმ ნარჩენის[ნაშთის] გათვალისწინება, რომელიც გაყოფის შედეგად ჩნდება, ვინაიდან საარჩევნო კვოტა ყოველთვის არ ჯდება ხმათა რაოდენობაში უნაშთოდ.

·        ამ პრობლემის მოგვარების სხვადასხვა საშუალება არსებობს .

·        გასათვალისწინებელია ის გარემოებაც, რომ ნაშთი შეიძლება გაჩნდეს ყველა ოლქში, ხოლო ქვეყნის მასშტაბით მათი ჯამი დაკარგული ხმების დიდ რაოდენობას წარმოშობს.

·        ზოგჯერ, ამ ვითარებიდან ოპტიმალურ გამოსავლად მიიჩნევენ მთელი ქვეყნის ერთიან საარჩევნო ოლქად გამოცხადებას. მაგალითად, ნიდერლანდი, ისრაელი, ვენესუელა.

 

პარტიული სიები

 

·        რამდენადაც „პროპორციული  საარჩევნო სისტემა“  პარტიული საარჩევნო სისტემაა, ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი საკითხი, პარტიის შიგნით მანდატების გაყოფაა(!).

ხ

·        ამ „პროპორციული საარჩევნო სისტემის’’ აუცილებელი კომპონენტი „პარტიული სიებია’’, საიდანაც ხდება „მოპოვებული მანდატების რაოდენობის შესაბამისი რაოდენობის კანდიდატების შერჩევა და მათთვის დეპუტატის მანდატის მინიჭება“.

ხ

·        პროპორციული საარჩევნო სისტემის დროს კენჭი ეყრება პარტიას და მის სიას, განსხვავებით, მაჟორიტარული საარჩევნო სისტემისგან, რომლის დროსაც ამომრჩევლები ორიენტირებულნი არიან პერსონალურად კანდიდატებზე.

ხ

·        ამომრჩეველი, როგორც წესი, ეცნობა პოლიტიკურ პარტიათა პოლიტიკას, მათ საპროგრამო მიზნებს, დაპირებებს, აფასებს შესრულების შანსს და აკეთებს არჩევანს.

ხ

·        საარჩევნო სამართალში გავრცელებულია სხვადასხვა სახის პარტიული სიები. ზოგიერთ ქვეყანაში მიღებულია ე.წ. მყარი, ანუ როგორც სხვაგვარად უწოდებენ მკაცრი, ან დახურული სიები.

·        მყარი სიების შედგენის და  სიაში კანდიდატთა რიგითობის განსაზღვრის საფუძველს პარტიასა და საზოგადოებაში კანდიდატის რეიტინგი წარმოადგენს.

·        უფრო კონკრეტულად, პარტია სიის პირველ ნომრად დაასახელებს ყველაზე პოპულარულ კანდიდატს, შემდეგ მეორეს, მესამეს და ა.შ.

·         გამარჯვებული კანდიდატების გამოვლენა და მანდატების მინიჭება ხდება იმ თანმიმდევრობით, როგორც არიან განლაგებული სიაში.

·        რაც უფრო წარმატებული აღმოჩნდება პარტიისათვის არჩევნები, მით მეტი კანდიდატი გახდება სიიდან მანდატის მფლობელი.

·        ხისტი სიების პროპორციული სისტემა, მაგალითისთვის, გამოიყენება ესპანეთში, პორტუგალიაში, ისრაელში.

ხ

·        საარჩევნო პრაქტიკა იცნობს ე.წ. პრეფერენციული კენჭისყრის სისტემას, რომლის დროსაც ამომრჩეველი არჩევანს აკეთებს არა მხოლოდ პარტიაზე, არამედ უფლება აქვს მონიშნოს სასურველი კანდიდატები პარტიული სიის შიგნით.

·        დამდგარი შედეგი კი მანდატების განაწილების საფუძველია.

·        პრეფერენციული კენჭისყრის დასახელებული წესი მოქმედებს „ნახევრად მყარი“ და „თავისუფალი „სიების პირობებში.

ხ

·        ნახევრად მყარი სიის მოქმედების შემთხვევაში, სიის პირველ ადგილზე მყოფი კანდიდატი პრეფერენციას არ ექვემდებარება და ყოველთვის პირველია, დანარჩენ კანდიდატებს შორის მანდატების განაწილების საკითხს კი ამომრჩეველი წყვეტს.

·        დანიაში, ბელგიაში, ავსტრიაში  მოქმედებს ნახევრად მყარი სიების სისტემა.

ხ

·        თავისუფალი, სხვაგვარად ღია ან მოქნილი სიების სისტემის მოქმედების პირობებში ამომრჩევლის ნებას გადამწყვეტი მნიშვნელობა ენიჭება არა მხოლოდ პარტიის, არამედ პარტიის შიგნით კანდიდატთა არჩევაში.

·        სწორედ  ამომრჩევლის  ნების შესაბამისად ნაწილდება დეპუტატის მანდატები.

·        „თავისუფალ სიებში“ კანდიდატები არა რეიტინგულად, არამედ, როგორც წესი, ანბანური თანმიმდევრობით არიან განლაგებული.

·        ამომრჩეველი კი ციფრების მიწერით  ადგენს მისთვის მისაღებ განლაგებას.

·        თავისუფალი სიები მოქმედებს შვეიცარიაში, 1991 წლამდე იყო იტალიაში

ხ

·         ზოგიერთ ქვეყანაში, პროპორციული საარჩევნო სისტემის პირობებში, მოქმედებს ე.წ. „პანაშირების“, ანუ „პანაშაჟის“ მეთოდი (ფრანგული სიტყვისგან “panachage”, რც ნიშნავს „ნაზავს“).

·        პანაშირება გულისხმობს ამომრჩევლის უფლებას და შესაძლებლობას ა)აირჩიოს როგორც კონკრეტული პარტიის სია, ბ)ისე ხმა მისცეს კანდიდატებს სხვადასვა სიაში, და გ)ზოგჯერ სიაში  ჩაწეროს კიდეც სასურველი  კანდიდატები.

·         ცალკეულ შემთხვევებში, ოლქების მრავალმანდატიანობის პირობებში, პანაშირება მაჟორიტარული სისტემის დროსაც გამოიყენება.

ამომრჩეველს შეუძლია აირჩიოს სასურველი პოლიტიკური პარტია, და, იმავდროულად, კანდიდატებს შორის პრეფერენცია გააკეთოს სხვა პარტიის სიაში.

ეს მეთოდი იშვიათად გამოიყენება (მაგალითად, ბელგიაში).

შვეიცარიაში დაიშვება პანაშირების ფორმა, რომელიც გულისხმობს ამომრჩევლის მიერ კენჭისყრის დღეს ახალი საარჩევნო სიის შექმნას სხვადასხვა სიებიდან კანდიდატთა შერჩევის გზით.

x

პროპორციული“ საარჩევნო სისტემის პლუსები

 

· მცირეა „დაკარგული“ ხმების რაოდენობა;

· საშუალებას იძლევა შეიქმნას ხელისუფლება:

a.      რომლის შემადგენლობა უფრო ზუსტად ასახავს ქვეყანაში პოლიტიკურ ძალთა ფაქტობრივ თანაფარდობას,

 

b.      უკეთ იძლევა სხვადასხვა სოციალური და პოლიტიკური ჯგუფების ინტერესების გათვალისწინების შესაძლებლობას;

 

 

 

· უზრუნველყოფილია სხვადასხვა პოლიტიკური შეხედულების მოსახლეობის სამართლიანი წარმომადგენლობა.

პარტიების  მიერ მიღებული მანდატების რაოდენობა მათ მიერ მიღებულ ხმათა რაოდენობების პროპორციულია;

· ახდენს მრავალპარტიულობის სტიმულირებას.

ქმნის ხელსაყრელ პირობებს მცირე პოლიტიკური პარტიების საქმიანობისთვის და პარლამენტში მათი წარმომადგენლობისთვის. ანუ, ხელს უწყობს პოლიტიკური პლურალისტური გარემოს შექმნას.

 · პარტიული სიის მეშვეობით შესაძლებელი ხდება სათანადო განათლების, გამოცდილებისა და უნარის მქონე, მაგრამ ამომრჩევლებისთვის ნაკლებად ცნობილი პირის არჩევის უზრუნველყოფა;

· პროპორციული საარჩევნო სისტემით იქმნება  ეფექტური ხელისუფლების ჩამოყალიბების პირობები ,  მაღალია „კოალიციური მთავრობის“ არსებობის შანსი და ა.შ.

 

პროპორციული საარჩევნო სისტემის მინუსები

 

· პროპრციულ საარჩევნო სისტემას ახასიათებს დეპუტატებსა და ამომრჩევლებს შორის სუსტი კავშირი, რადგან ხმის მიცემა ხდება არა კანდიდატებისადმი, არამედ პარტიისადმი.

ამომრჩეველი შეზღუდულია შეაფასოს პარტიულ სიაში ჩასმული კანდიდატის პიროვნული შესაძლებლობები, ცალკეულ შემთხვევაში, ამ ხარვეზის კომპენსირება ხდება პრეფერენციული კენჭისყრით და პანაშირების მეთოდით;

 · გამოირჩევა პარტიულ სიაში ჩასმული კანდიდატების ზედმეტად ძლიერი დამოკიდებულებით პარტიულ ბოსებზე, რომელთა უფლებამოსილებაა პარტიული სიების შედგენა.

აქედან კი  გამომდინარეობს პარტიული ხელმძღვანელობის  დეპუტატებზე გავლენის შესაძლებლობა, მათ შორის, საკანონმდებლო საქმიანობის პროცესში. არსებობს პარტიული სიების სუბიექტურად შედგენის რისკიც(პარტიის დამფინანსებელი ოლიგარქის მიერ-ასეა მაგ. ამჟამად საქართველოში));

· განსაკუთრებით ე.წ. „ახალი დემოკრატიის“ ქვეყნებში, სადაც სამართლებრივი კულტურის დონე განსაკუთრებით დაბალია, ამომრჩევლისთვის რთულია პარტიული სიებით წარდგენილი კანდიდატების შეფასება, შესაბამისად, არჩევანი, როგორც წესი, პარტიული ხელმძღვანელებისადმი(ლიდერებისადმი) დამოკიდებულებას უკავშირდება.

შედეგად, არც თუ მცირეა დეპუტატთა რიცხვი, რომელთა მიერ  სადეპუტატო მანდატის გამოყენება  მხოლოდ კვორუმის უზრუნველყოფითა და კენჭისყრაში მონაწილეობით შემოიფარგლება;

· პროპორციული საარჩევნო სისტემის პირობებში გართულებულია  მთავრობის ფორმირება. მრავალპარტიულობის პირობებში, დომინანტი პოლიტიკური პარტიის არარსებობის დროს, გარდაუვალია კოალიციური მთავრობის შექმნა იმ პარტიებისგან, რომელთაც განსხვავებული პროგრამები, მიზნები და ამოცანები გააჩნიათ.

მაგრამ იმ მთავრობის პოლიტიკა, რომელიც ეფუძნება პარტიათაშორის კოალიციას, გამოირჩევა ნაკლები თანმიმდევრულობითა და სტაბილურობით, ზოგჯერ კი პოლიტიკური და ეკონომიკური  კრიზისებით(!).

· თუ წარმომადგენლობითი ორგანო(პარლამენტი) ზედმეტად „ჭრელი“ აღმოჩნდა, არსებობს პოლიტიკური არასტაბილურობის რისკი.

პოლიტიკური არასტაბილურობის  საფრთხის თავიდან აცილებას უზრუნველყოფს საარჩევნო ბარიერი

· პროპორციული საარჩევნო სისტემას ახასიათებს ამომრჩეველთა ხმების დათვლის სირთულე - მანდატების პროპორციული განაწილების შედეგად საარჩევნო სუბიექტების „გამოუყენებელ ხმებისა“ და „გაუნაწილებელ მანდატების“ განაწილება ზუსტ პროპორციებთან მისაახლოებლად სხვადასხვა, ხშირად არც თუ მარტივი მეთოდებით ხორციელდება და სხვ.