დელიქტური ვალდებულებების წარმოშობა "ბრალით'' და "ბრალის'' გარეშე

 

არსებობს:

სხვა პირისათვის ზიანის მიყენების შედეგად წარმოშობილი ბრალეული დელიქტური ვალდებულებები,რომლებიც წარმოიშობა :

·        ზიანის მომტანი ცნობების გახმაურებისთვის [მუხ.993]

·        დროებითი სულიერი მოშლილობის მდგომარეობაში მიყენებული ზიანისთვის [ მუხ.996-ე]

·        სატრანსპორტო საშუალების ექსპლუატაციის შედეგად დამდგარი ზიანისთვის [მუ.999]

·        ხანძრის ჩაქრობის დროს წარმოშობილი ზიანისთვის[მუხ.1001]

·        დაზარალებულის გარდაცვალებისთვის  [მუხ.1006]

·        სამედიცინო დაწესებულების მიერ მიყენებული ზიანისთვის [მუხ.1007]

 

და არსებობს:

სხვა პირის მიერ მიყენებული ზიანის ანაზღაურების არაბრალეული დელიქტური  ვალდებულები,რომლებიც წარმოიშობა:

·        არასრულწლოვანის მიყენებული ზიანისათვის. [მუხ.994-ე]

·        სულით ავადმყოფის მიერ მიყენებული ზიანისათვის [მუხ.995-ე]

·        მუშაკის მიერ  სამსახურებრივი მოვალეობის შესრულებისას მიყენებული ზიანისათვის [მუხ.997-ე]

·        ნაგებობიდან გამომდინარე მომეტებული საფრთხისათვის [მუხ.1000-ე]

·        ცხოველის მიერ მიყენებული ზიანისათვის [ მუხ.1003-ე]

·        შენობის ჩამოქცევით გამოწვეული ზიანისათვის; [მუხ.1004-ე]

·        სახელმწიფოს პასუხისმგებლობა მისი მოსამსახურის მიერ მიერ მიყენებული ზიანისათვის. [მუხ.1005-ე]

 

ქვემოთ ჩვენ უნდა განვიხილოთ მე-2 ჯგუფის ანუ არაბრალეული დელიქტური ვალდებულებების  ა)სუბიექტები, ბ)ობიექტი, გ)შინაარსი.დ) ასეთი ვალდებულების წარმოშობის თავისებურება.

 

[წასაკითხად]

1.სამოქალაქოსამართლებრივი პასუხისმგებლობის ცნება და მისი ფუნქციები

·       ზოგადად,მხარეთა მიერ დადებული ხელშეკრულებებით ნაკისრი ვალდებულებების შეუსრულებლობა იწვევს  სამოქალაქოსამართლებრივი პასუხისმგებლობას.

·        სსკ-ის 361-ე მუხლით განსაზღვრულია სახელშეკრულებო  ვალდებულების შესრულების პრინციპები, კერძოდ: „სახელშეკრულებო ვალდებულება უნდა შესრულდეს: ჯეროვნად, კეთილსინდისიერად, დათქმულ დროსა და ადგილას“

·       სახელშეკრულებო ვალდებულების დარღვევა წარმოადგენს სამოქალაქო სამართლებრივი პასუხისმგებლობის საფუძველს

·       ვალდებულების დარღვევისათვის სამოქალაქო პასუხისმგებლობა შეიძლება გამოიხატოს: ა)ზიანის ანაზღაურებაში, ბ)პირგასამტეხლოს გადახდაში, გ)ბეს დაკარგვაში.

ხ

·       სსკ-ის 992-ე მუხლში კი მოცემულია ზიანის მიყენების შედეგად  წარმოშობილი დელიქტური ვალდებულების  ზოგადი წესი-“ პირი, რომელიც სხვა პირს მართლსაწინააღმდეგო, განზრახი ან გაუფრთხილებელი ქმედებით მიაყენებს ზიანს, ვალდებულია აუნაზღაუროს მას ეს ზიანი.’’

·       დელიქტური ვალდებულება  რომ წარმოიშვას აუცილებლად სახეზე უნდა გვქონდეს ერთდროულად რამოდენიმე წინაპირობა:

a.     სამართალდარღვევის შედეგად მიყენებული ზიანი,

b.    დამრღვევის მართლსაწინააღმდეგო ქმედება,

c.     მიზეზობრივი კავშირი ქმედებასა და დამდგარ შედეგს შორის და

d.    ბრალი.

 

მოკლედ მიმოვიხილოთ  ეს წინპირობები:

·       ზიანი- არის ფიზიკური და იურიდიული პირის უფლების ან კეთილდღეობის შემცირება, ან განადგურება.

ყურადღება : ანაზღაურებას ექვემდებარება „მხოლოდ ანაზღაურებადი ზიანი“. ასეთია ე.წ.„სამართლებრივად მნიშვნელოვანი’’ და „სამართლებრივად დაცული’’ ზიანი

·       „მართლსაწინააღმდეგო ქმედება,’’ ნიშნავს, რომ ქმედება არღვევს სამართლის ნორმით[კანონით] გამოხატული მოქმედების ან უმოქმედობის ვალდებულებას.სამოქალაქო სამართალში მართლწინააღმდეგობად მიიჩნევა სხვა პირთა სამართლებრივად დაცული ინტერესის ხელყოფა, რომელსაც კიცხავს ეს სამართალი.თუმცა, მართლწინააღმდეგობა მოიცავს როგორც კანონით დადგენილი წესების, ისე ხელშეკრულებით გათვალისწინებული პირობების დარღვევას; სახელშეკრულებო სამართალდარღვევა უმეტესად მართლსაწინააღმდეგო უმოქმედობით ხორციელდება, ხოლო დელიქტური სამართალდარვევა  არამართლზომიერი მოქმედებით. ამ უკანასკნელ შემთხვევაში ქმედების მართლწინააღმდეგობის კრიტერიუმია კანონი.

·       რაც შეეხება მიზეზობრივ კავშირს: რომელსაც, მაშინ აქვს ადგილი, როდესაც ქმედება გვევლინება როგორც დამდგარი შედეგის აუცილებელი პირობა. ქმედებასა და შედეგს შორის მიზეზობრივი კავშირის  გარეშე მავნე „ შედეგი’’ არ დადგებოდა და არც ასეთის[მავნე შედეგის] საფრთხე შეიქმნებოდა;  ყურადღება:„ობიექტური შერაცხვის“ ინსტიტუტი, ისევე როგორც „მიზეზობრივი კავშირი’’, წარმოადგენს „ქმედების ობიექტური შემადგენლობის“ ნაწილს. თუ ესენი[ანუ „მიზეზობრივი კავშირი’’ და „ობიექტური შერაცხვა’’] არ გვაქვს, მაშინ შესრულებული შედეგიანი დელიქტის ქმედების ობიექტური შემადგენლობაც არ გვაქვს. ასე რომ, თავდაპირველად ხდება გარკვევა იმისა, არის თუ არა მიზეზობრივი კავშირი პირის ქმედებასა და დამდგარ შედეგს შორის. და თუ არის, შემდეგ დგინდება უნდა შეერაცხოს თუ არა პირს ეს შედეგი. ამგვარად, ანაზღაურებას ექვემდებარება მხოლოდ ის ზიანი, რომელიც მისი გამომწვევი ქმედების ა)უშუალო, ბ)აუცილებელი, გ)პირდაპირი შედეგია.

·       რაც შეეხება ბრალს: სამოქალაქო სამართალში მოქმედებს უნივერსალური ფორმულა: თითოეული პასუხს აგებს მხოლოდ „მისი ბრალით’’ მიყენებული ზიანისათვის.

საქართველოს სამოქალაქო კოდექსით მოვალეს პასუხისმგებლობა დაეკისრება მხოლოდ განზრახ ან გაუფრთხილებელი მოქმედებით მიყენებული ზიანისთვის, თუ სხვა რამ არ არის გათვალისწინებული[მხარეთა შეთანხმებით] და ვალდებულების არსიდანაც სხვა რამ არ გამომდინარეობს

 

გარდა ზემოთქმულისა უნდა აღინიშნოს ისიც, რომ სამოქალაქო სამართალი იცნობს „სამართალდამრღვევის ბრალეულობის პრეზუმფციას“. კერძოდ, სამართალდამრღვევი ივარაუდება ბრალეულად, მანამ არ დაამტკიცებს სამართალდარღვევაში საკუთარი ბრალის არარსებობას, იმას, რომ მიიღო ყველა ზომა, რაც მოეთხოვებოდა კონკრეტულ სიტუაციაში სამართალდარღვევის თავიდან ასაცილებლად, ანუ მტკიცების ტვირთი მოვალის მხარეზეა

 

ხ

 

„სამოქალაქოსამართლებრივი  ბრალის“ ცნება და მისი მახასიათებლები

 

·       ზიანის ანაზღაურების ერთ-ერთი წინაპირობაა ქმედებისა და დამდგარი შედეგისადმი პირის სუბიექტური დამოკიდებულების გარკვევა , ანუ მისი ბრალეულობის საკითხის გარკვევა

·       „ბრალი’’ შეიძლება გამოვლინდეს როგორც განზრახვის, ასევე გაუფრთხილებლობის ფორმით. 

·       ყურადღება:“ბრალის ფორმების’’  სამართლებრივი შინაარსი კერძო სამართალში სისხლის სამართლის ანალოგიური ცნებების იდენტური არ არის.

·        კერძო სამართალში „განზრახვის’’ დაყოფა პირდაპირ და არაპირდაპირ განზრახვად პრაქტიკულ აზრს მოკლებულია და არ გამოიყენება, ვინაიდან „განზრახვის’’ არსებობა, სხვა წინაპირობებთან ერთად,  უკვე გულისხმობს ანაზღაურების ვალდებულების წარმოშობას.

·       სამოქალაქო სამართალი ძირითადად იყენებს „განზრახვის’’ იმ ცნებას, რასაც სისხლის სამართალი ადგენს. კერძოდ, სამოქალაქო სამართალში განზრახვა არის: „მართლსაწინააღმდეგო შედეგის ცოდნა“ და „სურვილი’’,[ ანუ „შედეგის ცოდნა და სურვილი მართლსაწინააღმდეგო შეგნებით“]

·       ასევე განსხვავებულია გაუფრთხილებლობის კლასიფიკაციასთან დაკავშირებული საკითხიც. „თვითიმედოვნებისა’’ და „დაუდევრობის’’ ნაცვლად, რაც სისხლის სამართლის კოდექსშია განმარტებული, კერძოსამართლებრივი გაუფრთხილებლობა მოიცავს „უხეშ’’ და „მარტივ’’ გაუფრთხილებლობას.

·       განზრახვისაგან განსხვავებით, რომელიც კერძო სამართლის მიზნებისათვის დამატებით კონკრეტიზაციას აღარ საჭიროებს, გაუფრთხილებლობის დაყოფას კონკრეტული პრაქტიკული დანიშნულება გააჩნია.

რადგან ქართული სამოქალაქო კოდექსი კვალიფიკაციისათვის ზოგჯერ მნიშვნელობას ანიჭებს გაუფრთხილებლობის რომელი ფორმა გვაქვს სახეზე, უხეში თუ მარტივი. მაგალითად, 392-ე მუხლის თანახმად, კრედიტორის მიერ შესრულების მიღების ვადის გადაცილებისას მოვალე მხოლოდ მაშინ არის პასუხისმგებელი, თუ შემდგომში შესრულება შეუძლებელი აღმოჩნდა ამ უკანასკნელის (მოვალის) განზრახვის ან უხეში გაუფრთხილებლობის გამო. აშკარაა, რომ კანონმდებელი მარტივი გაუფრთხილბლობის შემთხვევას  ამ ნორმით გათვალისწინებულ სამართლებრივ შედეგს არ უკავშირებს.

ეს კი იმას ნიშნავს, რომ მოსამართლემ აუცილებლად უნდა გაავლოს ზღვარი გაუფრთხილებლობის ფორმებს შორის და ყოველ კონკრეტულ საქმეზე დაადგინოს, რომელ მათგანს ჰქონდა ადგილი. წინააღმდეგ შემთხვევაში მის მიერ გამოტანილი გადაწყვეტილება დასაბუთებული ვერ იქნება.

·       განზრახვა სამართლით დაცული ინტერესის ან სიკეთის წინააღმდეგ გაცნობიერებულ მოქმედებას გულისხმობს. ამ დროს პირს შეგნებული აქვს, რომ მისი ქმედება მართლსაწინააღმდეგოა და მას სხვა პირისათვის ზიანის მიყენება მოჰყვება, თუმცა ის მიზანმიმართულად მიდის ასეთი შედეგის დადგომისაკენ. განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ის ფაქტორი, რომ პირი შეიძლება არ აცნობიერებდეს ,რომ დაცული სიკეტის ან ინტერესის წინააღმდეგ მოქმედებს , მაგრამ ასეთი გაცნობიერების ვალდებულება კონკრეტული ურთიერთობის შინაარსიდან გამომდინარეობდეს. მაგალითად, როდესაც კვების პროდუქტების ექსპერტი მაღალტირაჟიან გაზეთში აქვეყნებს სტატიას და ამტკიცებს, რომ ცნობილი კომპანიის მიერ წარმოებული ჩვილი ბავშვებისათვის განკუთვნილი ფაფები სრულწლოვანების ასაკში ჯანმრთელობასთან დაკავშირებულ სერიოზულ პრობლემებს იწვევს, მისი განზრახვა, სიყალბის შემცველი ცნობების გავრცელებით ზიანი მიაყენოს კომპანიას, სახეზე იქნება, თუ საყოველთაოდ (მათ შორის ექსპერტისთვისაც) ცნობილია, რომ კომპანია სულ ხუთი წელია რაც არსებობს და არც ერთ ადამიანს, ვინც ბავშვობაში მისი ფაფებით იკვებებოდა, სრულწლოვანების ასაკისათვის არ მიუღწევია.

ამ მაგალითიდან ჩანს, რომ განზრახვის არსებობისათვის არ არის აუცილებელი დამრღვევის მიერ საკუთარი მიზნების პირდაპირი დეკლარირება. განზრახვის არსებობა დადასტურებულად ითვლება, თუ შეფასების ობიექტური სტანდარტი ასეთი დასკვნის გამოტანის საშუალებას იძლევა

 

·       გაუფრთხილებლობის კლასიკური განმარტება გულისხმობს დამრღვევი პირის მიერ გულისხმიერების/წინდახედულების ობიექტური ნორმის/სტანდარტის უგულებელყოფას.

 

შესაბამისად, მარტივ და უხეშ გაუფრთხილებლობას შორის განსხვავება ამ უგულებელყოფის ხარისხის მიხედვით უნდა მოხდეს.

ხარისხის განსაზღვრა კი ფაქტობრივი გარემოებების ობიექტურ შეფასებაზეა დამოკიდებული.

 

 ნებისმიერ შემთხვევაში, განზრახვასთან გვექნება საქმე თუ გაუფრთხილებლობასთან, ბრალი ნორმატიული შეფასების საგანია.და სუბიექტური საზომის გამოყენება რეკომენდებული არ არის. შეფასების ნორმატიულობა ნიშნავს იმას, რომ უნდა შემოწმდეს გულისხმიერებისა და წინდახედულების იმ ხარისხით გამოვლენა, რაც ანალოგიურ პირობებში მყოფ ნებისმიერ პირს მოეთხოვება.

 

 ბრალეული პირის მტკიცება, რომ გულუბრყვილო და მიმნდობი ხასიათი აქვს და სინამდვილეში არც კი უფიქრია, რომ თავისი ქმდებით ვინმეს ზიანს მიაყენებდა, მხედველობაში არ მიიღება, თუ სასამართლო დაასკვნის, რომ საქმის გარემოებების გათვალისწინებით გულისხმიერებისა და წინდახედულების გამოვლენის ობიექტური სტანდარტი დარღვეულია.

ხ

·       მოპასუხის ბრალეულობის მტკიცების ტვირთი მოსარჩელეს ეკისრება,  რაც არ გამორიცხავს მოპასუხის უფლებას, თავი დაიცვას სარჩელისაგან და თვითონაც წარადგინოს მტკიცებულებები, რომლებიც სასამართლოს მისი ბრალის საკითხის გარკვევაში დაეხმარება.

 

არაბრალეულობის მტკიცების დროს არ არის სავალდებულო, რომ მტკიცებულებებიდან დამრღვევის მიერ საკუთარი ბრალეულობის პირდაპირი დეკლარირება იკვეთებოდეს.

 

სრულიად საკმარისია მოვლენათა განვითარების ისეთი ურთიერთკავშირის არსებობის დამტკიცება, რომელიც საშუალებას მისცემს სასამართლოს, შეაფასოს დამრღვევის სუბიექტური დამოკიდებულება თავისი ქმედებისა და დამდგარი შედეგებისადმი.

ხ

·       საზოგადოებრივ ურთიერთობებში ხშირია შემთხვეები, როდესაც ბრალი ზიანის დადგომაში ურთიერთობის ყველა მხარეს იკვეთება.ანუ  ხშირად ერთი მხარის განზრახვას ან გაუფრთხილებლობას თან ახლავს დაზარალებული მხარის მხრიდან სამართლებრივ დაცვას დაქვემდებარებული სიკეთისადმი ასეთივე დამოკიდებულება.

·       მაგალითად, ცხვრებს, რომლებიც მწყემსს ავტომაგისტრალზე გადაჰყავს, სიჩქარის გადაჭარბებით მიმავალი ავტომობილი დაეჯახა და დახოცა.

·       მომხდარში ბრალი მიუძღვის არა მხოლოდ მძღოლს, რომელმაც მაღალი სიჩქარის გამო ვერ შეძლო ავტომობილის დამორჩილება, არამედ მწყემსსაც, რადგან მას უნდა გაეთვალისწინებინა, რომ სავალ გზაზე, რომელზეც ავტომობილები მაღალი სიჩქარით მოძრაობენ, ცხოველების გადაყვანა სახიფათოა.

·       ქართული სამოქალაქო კოდექსი „შერეული ბრალის’’ საკითხს საგანგებოდ აწესრიგებს. იგი ადგენს, რომ თუ ზიანის მიყენებას ხელი შეუწყო დაზარალებულის მოქმედებამაც, მაშინ ზიანის ანაზღაურების ვალდებულება და ამ ანაზღაურების მოცულობა დამოკიდებულია იმაზე, თუ უფრო მეტად რომელი მხარის ბრალით არის ზიანი გამოწვეული ( მუხ.415 ნაწ.I).

·       საგულისხმოა, რომ შერეული ბრალის პრინციპი ძალაშია მაშინაც, როცა დაზარალებული არაფერს აკეთებს ზიანის თავიდან ასაცილებლად ან შესამცირებლად.

·       სირთულეს ამ შემთხვევაში წარმოადგენს არა იმდენად შერეული ბრალის არსებობის დადგენა და კვალიფიკაცია, არამედ მისი ანაზღაურების ადეკვატურ ოდენობაში გარდასახვა.

·       ერთიანი და უნივერსალური კრიტერიუმები შერეული ბრალის დადგენისა და მისი პროპორციული ანაზღაურების განსაზღრისათვის არ არსებობს.

·       სასამართლო პრაქტიკამ ამ შემთხვევაში უნდა იხელმძღვანელოს ისეთი კატეგორიებით, როგორიცაა ბრალის ხარისხი, დაზიანებული სიკეთის უნიკალურობა და მისი აღდგენის შეუძლებლობა და ა.შ. მხედველობაში უნდა იქნეს მიღებული ის გარემოება, რომ რომელიმე  ერთი მხარის ბრალის სიმძიმე და ხარისხი არ ახდენს გავლენას შერეული ბრალის კვალიფიკაციაზე. მაგალითად, ერთ-ერთი მხარის ბოროტი განზრახვა, დააზიანოს მეორის ქონება, არ გამორიცხავს ამ უკანასკნელის ბრალს, თუ ის თავისი პროვოკაციული მოქმედებით ხელს უწყობდა ზიანის გამომწვევ მოქმედებას.

·       ამ შემთხვევაში დაზარალებულის ბრალი არ გამოირიცხება, ვინაიდან მან თავისი პროვოკაციული მოქმედებით ხელი შეუწყო ზიანის დადგომას და შეიძლება ითქვას, გამოიწივია კიდეც ის

საქართველოს უზენაესი სასამართლოს განმარტებით, ,,სამოქალაქოსამართლებრივი პასუხისმგებლობის დაკისირებისას უდიდესი მნიშვნელობა აქვს იმ გარემოების გამორიცხვას, რომ ზიანის წარმოშობას ან გაზრდას ხელი ხომ არ შეუწყო დაზარალებულის მოქმედებამაც.’’

·        სამოქალაქო კანონმდებლობით, ზიანის მიმყენებელმა პასუხი უნდა აგოს მხოლოდ საკუთარი ბრალეული ქმედებისათვის, ანუ მისი პასუხისმგებლობა უნდა შემოიფარგლოს მის მიერ განხორციელებული მართლსაწინააღმდეგო ქმედებით. აღნიშნული გამომდინარეობს სამოქალაქო კოდექსის 415-ე მუხლის პირველი ნაწილიდან, რომლის თანახმად, თუ ზიანის წარმოშობას ხელი შეუწყო დაზარალებულის მოქმედებამაც, მაშინ ზიანის ანაზღაურების ვალდებულება და ამ ანაზღაურების მოცულობა დამოკიდებულია იმაზე, თუ უფრო მეტად რომელი მხარის ბრალით არის ზიანი გამოწვეული. მაგალითად, პაციენტის ბრალს გამორიცხავს მის მიერ  კანონით გათვალისწინებულ მოქმედებათა ზედმიწევნით კეთილსინდისიერად განხორციელება (სამედიცინო დაწესებულების მიერ ჯანმრთელობისათვის ზიანის მიყენების საქმეებში). აღნიშნულში, უპირველეს ყოვლისა, იგულისხმება დიაგნოსტიკის, მკურნალობის, პროფილაქტიკის, ან სამედიცინო რეაბილიტაციის მიზნით ნებისმიერი მანიპულაციის თუ პროცედურის ჩატარებამდე სამედიცინო მომსახურების გამწევისათვის პაციენტის მხრიდან ინფორმაციის მიწოდება. პაციენტი ვალდებულია მისცეს სრულყოფილი ინფორმაცია თავისი პირადი მონაცემებისა და ჯანმრთელობის მდგომარეობის თაობაზე. წარუდგინოს ზემოაღნიშნული სამედიცინო დოკუმენტაცია და შეასრულოს მკურნალობისათვის დანიშნული ყველა პროცედურა.“

 

·        ამგვარად, უზენაესი სასამართლო შერეული ბრალის გამორიცხვისათვის აუცილებლად მიიჩნევს აბსოლუტური კრიტერიუმის გამოყენებას. მეორე მხარის ქმედებაში ბრალეულობის ნიშნების უმნიშვნელო გამოკვეთაც კი, თუ ეს საქმეში არსებული მტკიცებულებებით დასტურდება, უკვე იძლევა საფუძველს შერეული ბრალის მტკიცებისათვის. მაგალითად, თუ პაციენტი თვითნებურად შეწყვეტს მკურნალობის კურსს იმ მოტივით, რომ მის ეფექტურობაში ეჭვი შეეპარება, ამით მეორე მხარეს ეძლევა შესაძლებლობა დამდგარი უარყოფითი შედეგის მიღწევაში პირველის „დამსახურებაზე“ ისაუბროს.

 

·        ყურადღება: სხვისთვის ზიანის მიმყენებელი ხშირად მიმართავს შერეული ბრალის მტკიცების სტრატეგიას და ცდილობს უარყოფითი შედეგის დადგომაზე პასუხისმგებლობა, ნაწილობრივ მაინც, გადააკისროს დაზარალებულს. სათანადო მტკიცებულებების არარსებობის პირობებში ასეთი მცდელობები წარუმატებლად სრულდება.

 

·        სასამართლოს ვალია დიდი სიფრთხილითა და ყურადღებით მოეკიდოს მსგავს შემთხვევებს, არ დაუშვას „შერეული ბრალი’’[მუხ.415 1 ნაწ] იქ, სადაც ის არ არის და, პირიქით.

 

·         შერეული ბრალის არსებობისას შეფასების სტანდარტი ორივე მხარის ბრალის განსაზღვრაში მსგავსი უნდა იყოს. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, თითოეულის ბრალი უნდა შეფასდეს ინდივიდუალურად, მაგრამ საბოლოო სამართლებრივი შედეგის განსაზღვრა უნდა მოხდეს დელიქტის ერთ მთლიანობაში გააზრების შედეგად. რომელიმე მხარის ბრალის საერთო კონტექსტიდან მოწყვეტით შეფასება დასაბუთებულ შედეგს ვერ განაპირობებს.

 

·         შერეული ბრალის საკითხი განსაკუთრებით აქტუალურია თანამედროვე ბიზნეს ურთიერთობებში, რომლებიც სირთულითა და კომპლექსურობით ხასიათდება. გრძელვადიან ურთიერთობებში, ერთი მხარის მიერ ნაკისრი ვალდებულების შეუსრულებლობას ხშირად მოსდევს მეორე მხრიდან „საპასუხო შეუსრულებლობა“, რაც აღრმავებს სამართლებრივ კონფლიქტს და სასამართლომდე მიჰყავს სამოქალაქო ბრუნვის მონაწილენი.

 

·         შერეული ბრალის შეფასებისას სასამართლომ მოცემულ დავასა და მასთან დაკავშირებულ ურთიერთობებს, როგორც ერთ მთლიანობას ისე უნდა შეხედოს და გაითვალისწინოს, რა მიზანს ისახავდნენ მხარეები, როდესაც კონკრეტულ ხელშეკრულებას დებდნენ. თუ ბრალეული ქმედება ორივე მხრიდან ფიქსირდება, ორივე შეეცდება, რომ საკუთარი ქმედება წარმოაჩინოს, როგორც მოწინააღმდეგის ქმედების „ლოგიკური შედეგი“

 

 

ბრალის გარეშე პასუხისმგებლობის ცალკეული სახეები

·        ზიანის ანაზღაურებაზე პირს ვალდებულს ხდის არა თავისთავად ზიანი, არამედ ბრალი.

·        თუ ზიანის დადგომა გამოწვეულია ისეთი შემთხვევითი გარემოებით, რაც არ არის დამოკიდებული სამართლის ნორმის დამრღვევის ნებაზე, პირი პასუხისმგებლობისაგან თავისუფლდება

·        სამოქალაქო სამართლის დოქტრინა ერთმანეთისაგან განასხვავებს ე.წ.„უბრალო შემთხვევასა“ და „კვალიფიციურ შემთხვევას“ანუ „დაუძლეველ ძალას“.

·        ორივე მათგანი საგანგებო ხასიათის, გაუთვალისწინებელი, აუცდენელი მოვლენაა.

·        „უბრალო შემთხვევა’’ შინაგანი, ხოლო „დაუძლეველი ძალა“ გარეგანი ხასიათისაა პირის იმ საქმიანობასთან მიმართებით, რასაც უკავშირდება ზიანის წარმოშობა. როგორც ერთის ,ისე მეორის წინასწარ განჭვრეტა შეუძლებელია.

·         „დაუძლეველ ძალად“ მიიჩნევენ როგორც ბუნებრივ (წყალდიდობა, მიწისძვრა და ა.შ.), ისე საზოგადოებრივ მოვლენებს (საომარი მოქმედებები, გაფიცვები და ა.შ.)

 

·        ზემოთქმულის მიუხედავად, როგორც კონტინენტური ევროპის, ისე საერთო სამართალი, იცნობს პირისათვის პასუხისმგებლობის დაკისრების შემთხვევებს იმ დროსაც, როცა არსებობს მოვალისაგან დამოუკიდებელი მიზეზები. (!!!)

 

·        ასეთი „არაბრალეული პასუხისმგებლობის“ დაკისრების საფუძველია- რისკი.

·        ითვლება, რომსაწარმოს ან სხვა  „მომეტებული საფრთხის წყაროს“[განმარტება იხ. ქვემოთ]  მფლობელს გაცნობიერებული აქვს საკუთარი საქმიანობით  საფრთხის დადგომის  რისკი,  ანუ უარყოფითი შედეგების დადგომის ალბათობა.

·        სამოქალაქო სამართალი საფრთხის დადგომის რისკს თვლის წიანასწარ გაუთვალისწინებელ უარყოფითი შედეგის გამომწვევ საფრთხედ.

·        ასე რომ „მომეტებული საფრთხის წყაროს“ მფლობელის  მართლზომიერი მოქმედებით  საფრთხის დადგომის  რისკი განიხილება როგორც ბრალის მინიმალური ხარისხი.  სწორედ ეს არის ამ პირზე პასუხისმგებლობის დაკისრების საფუძველი.

·        მაგრამ ეს „საფრთხის დადგომის რისკი ‘’ იმდენად დაბალი ხარისხის ბრალია, რომ მას ფარავს უფრო ნათლად გამოკვეთილი არაბრალეულობა.

·        სწორედ აქედან გამომდინარე იურისპრუდენციაში დამკვიდრდა ტერმინი  ბრალის გარეშე პასუხისმგებლობა.

ხ

არაბრალეული პასუხისმგებლობა მუშაკისათვის მიყენებული ზიანისათვის

 

·        ბრალის გარეშე პასუხისმგებლობის მაგალითია სამუშაო ადგილზე უბედურ შემთხვევასთან დაკავშირებული ზიანის ანზღაურების შესახებ სარჩელის აღძვრა დაზარალებულის მხრიდან მისი დამქირავებლის ან მეპატრონის ბრალის არსებობა-არარსებობის მიუხედავად

·        შრომის კოდექსის 35-ე მუხლის მე-6 ნაწილი იმპერატიულად ადგენს, რომ “დამსაქმებელი ვალდებულია სრულად აუნაზღაუროს დასაქმებულს სამუშაოს შესრულებასთან დაკავშირებული, ჯანმრთელობის მდგომარეობის გაუარესებით მიყენებული ზიანი და აუცილებელი მკურნალობის ხარჯები’’

ამასთან, არსებითი მნიშვნელობა არ აქვს ჯანმრთელობის ან სხეულის სხვაგვარ დაზიანებაში თავად დაზარალებულს მიუძღვის ბრალი თუ არა.

 

·        ცნობილი ფრანგი ცივილისტი ჟიულიო და ლა მორანდიერი მიიჩნევდა, რომ საწარმოში მომხდარი უბედური შემთხვევით გამოწვეული ზიანის ანაზღაურების პასუხისმგებლობა ბრალის გარეშე მეწარმეს უნდა დაეკისროს, ვინაიდან სამეწარმეო საქმიანობიდან მოგებას ის ღებულობს და შესაბამისი რისკიც მან უნდა იტვირთოს.

·        აღსანიშნავია, რომ ყველა ის პირობა, რამაც თავის დროზე ბრალის გარეშე პასუსხისმგებლობა წარმოშვა დღესაც არ შეცვლილა. არგუმენტი-რომ წარმოების შედეგად მეწარმე იღებს მოგებას და შესაბამისად წარმოების პროცესში მომხდარი უბედური შემთხვევით გამოწვეული ზარალის ანაზღაურების რისკიც მან უნდა გაწიოს, სრულიად სამართლიანია. დავით სუხიტაშვილი მიიჩნევს, რომ მოსაზრება იმის შესახებ, რომ მეწარმე საკუთარი ქონებით აგებს პასუხს ბრალის გარეშე-მოჩვენებითია...ფაქტობრივად ზარალის ანაზღაურება ხდება დამატებითი ღირებულებიდან, რაც თავად მუშაკის მიერ არის შექმნილი და მითვისებული მეწარმის მიერ.

·        მორანდიერი ბრალის გარეშე პასუხისმგებლობის აუცილებლობას ერთი მხრივ სოციალურეკონომიკური პოზიციებიდან ხსნის, ხოლო მეორე მხრივ მოითხოვს, ასეთ შემთხვევაში პირმა, მოცემულ შემთხვევაში მეწარმემ, თავისი მოქმედებით წარმოშობილი შედეგისთვის რიკიც თავად გაწიოს. რაც ნიშნავს, რომ იგი მეწარმის პასუხისმგებლობის საფუძვლად რისკს მიიჩნევს.

 

 

ხ

ბრალის გარეშე პასუხისმგებლობა „მომეტებული საფრთხის წყაროთი“ მიყენებული ზიანისათვის

 

·        დელიქტურ სამართალში ბრალის გარეშე პასუხისმგებლობის  სხვა გავრცელებული შემთხვევაა „მომეტებული საფრთხის წყაროს“ მიერ ზიანის მიყენება.

·        „მომეტებულ საფრთხის წყაროდ’’ მიიჩნევა: სატრანსპორტო საშუალებები, მაღალი ძაბვის ენერგია, ქიმიური, ბიოლოგიური ნივთიერებები, გარეული ცხოველები,აგრესიული შინაური ცხოველები  და ა.შ.

 

·        საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 999-ე და -1000-ე მუხლებით მომეტებული საფრთხის წყაროთი მიყენებული ზიანის ანაზღაურების პასუხისმგებლობა მის მფლობელს ეკისრება, ამავე დროს არა აქვს მნიშვნელობა კანონიერი მფლობელია ის თუ უკანონო, ან კეთილსინდისიერია თუ არაკეთილსინდისიერი.

·        „კანონიერ მფლობელად“ უნდა მივიჩნიოთ ნამდვილი გარიგების საფუძველზე-ნასყიდობის, ქირავნობის, იჯარის, შენახვის, თხოვებისა და სხვა გარიგებით ან სხვა უკანონო გზით წარმოშობილი მფლობელობა.

·        მომეტებული საფრთხის წყაროს მფლობელად არ ითვლება ის, ვინც შრომითი ურთიერთობის საფუძველზე ასრულებს მისი“მომეტებული საფრთხის წყაროს’’ მართვის ფუნქციას.

·        შესაბამისად, დაზარალებულის წინაშე პასუხისმგებელია არა ეს პირი, არამედ მომეტებული საფრთხის წყაროს მფლობელი, რომელსაც, თავის მხრივ, შეუძლია, რეგრესული მოთხოვნა წაუყენოს მას, თუ ზიანი წარმოიშვა ამ პირის ბრალეული ზემოქმედებით საფრთხის წყაროზე.

·        იმ შემთხვევაში, თუ მომეტებული საფრთხის წყარო პირდაპირ ან არაპირდაპირ მფლობელობაშია, ზიანის ანაზღაურებაზე პასუხისმგებელია პირდაპირი მფლობელი, ხოლო მასზე[მომეტებული საფრთხის წყარო ზე] თანასაკუთრების არსებობისას მათგან ის, ვინც ზიანის მიყენების მომენტში ახორციელებდა ფაქტობრივ ბატონობას.

·        მომეტებული საფრთხის წყაროს მფლობელის ბრალი ივარაუდება.

·        პასუხისმგებლობისაგან განთავისუფლება შესაძლებელია, თუ პირი დაამტკიცებს, რომ ზიანი დადგა დაუძლეველი ძალის ან რაიმე სხვა გარეგანი მიზეზის გამო, რაც არ უკავშირდება ნივთს ან მასთან დაკავშირებულ საქმიანობას,ან  დაზარალებულის ბრალეული მოქმედებით ან სხვა პირთა მარლთსაწინააღმდეგო მოქმედებით მათ მიერ მომეტებული საფრთხის წყაროს  დაუფლებით  მფლობელის ნების საწწინააღმდეგოდ

·        დღეს უკვე სადაო არ არის, რომ მომეტებული საფრთხის წყაროთი მიყენებული ზიანისათვის მისი მფლობელი პასუხს აგებს ბრალის გარეშე, მაგრამ ეს პასუხისმგებლობა ზოგჯერ უფრო მკაცრია, ზოგჯერ კი-უფრო შერბილებული.

·        პასუხისმგებლობა მით უფრო მკაცრია, რაც ნაკლებია პასუხისმგებლობის გამომრიცხავი გარემოებები. ზოგადად სამოქალაქო სამართალში პასუხისმგებლობის გამომრიცხავ გარემოებად მიჩნეულია :ა)დაუძლეველი ძალა, ბ)შემთხვევა, გ)დაზარალებულის ბრალი, თუმცა დ) კანონით ან მხარეთა შეთანხმებით შეიძლება ასეთად სხვა გარემოებაც იყოს გათავალისწინებული.

·        კოდექსის 999-1000-ე მუხლები სპეციალური ნორმებია და ამიტომ ამ ნორმით გათვალისწინებულ შემთხვევებშიპასუხისმგებლობისაგან გათავისუფლების ერთადერთ საფუძვლად მხოლოდ დაუძლეველი ძალა გამოიყენება, გარდა საჰაერო ტრანსპორტის ექსპლუატაციით გამოწვეული შემთხვევისა, როცა პასუხისმგებლობისგან გათავისუფლების საფუძვლად დაზარალებულის ბრალი არის მიჩნეული.

·        ბრალის გარეშე პასუხისმგებლობის ყველაზე მკაცრი მაგალითი სამოქალაქო კოდექსის მე-1000 მუხლის მე-3 და მე-4 ნაწილით არის გათვალისწინებული, რომლის მიხედვით რადიაციული ნივთიერების გამოყენებით გამოწვეული ზიანი უნდა აანაზღაუროს მისმა გამომყენებელმა. პასუხისმგებლობის გამომრიცხავ რამე გარემოებას კანონი ამ შემთხვევისათვის არ აწესებს, ამიტომ რადიაციული ნივთიერების გამოყენებით მიყენებული ზიანისათვის პასუხისმგებლობა უპირობოდ მის გამომყენებელს დაეკისრება. მსგავსი წესია დადგენილი იმ შემთხვევისათვის, როცა ზიანი გამოწვეულია ელექტროგადამცემი ხაზების ავარიით, ანდა ნავთობის, გაზის, წყლის ან ნავთობპროდუქტების მიმწოდებელი მოწყობილობების დაზიანებით.[აქც გამომყენებელია პასუხისმგებელი]

·        რაც შეეხება საჰაერო ტრანსპორტით გამოწვეული ზიანისათვის ბრალის გარეშე პასუხისმგებლობას, მას საჰაერო კოდექსი აწესრიგებს. კოდექსის 77-ე მუხლი გადამყვანგადამზიდველისათვის ადგენს პასუხისმგებლობას ზიანისათვის, რაც გამოწვეულია მგზავრის გარდაცვალებით, დასახიჩრებით ან სხეულის სხვაგვარი დაზიანებით თუ უბედური შემთხვევა მოხდა აეროპორტის საზედამხედველო არეში ან საჰაერო ხომალდზე. „თუ გადამყვანგადამზიდველი დაამტკიცებს, რომ მგზავრის გარდაცვალება ან ჯანმრთელობის სხვაგვარი მოშლა გამოწვეულია თვით დაზარალებულის მიზეზით, იგი თავისუფლდება პასუხისმგებლობისაგან.“ სავარაუდოდ აქ დაზარალებულის განზრახ ბრალზეა საუბარი.

ხ

 

პასუხისმგებლობა უხარისხო პროდუქტით გამოწვეული ზიანისათვის

 

·        საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 1009-1016-ე მუხლები აწესრიგებს უხარისხო პროდუქტით მიყენებული ზიანისთვის პასუხისმგებლობის ინსტიტუტს.

·         ქართული სამოქალაქო კოდექსით გარანტირებულია უხარისხო პროდუქტით დაზარალებულთა ფართო წრის დარღვეული უფლებების დაცვა.

·        სკ-ის 1009-ე მუხლით დაზარალებულს მიეკუთვნება ყველა ის პირი, ვინც უხარისხო საქონლით განიცადა ზიანი. ურთიერთობის სუბიექტთა მეორე მხარეს მიეკუთვნება პასუხისმგებლობის სუბიექტი -მწარმოებელი.

·        სამოქალაქო კოდექსის 1009¹ მუხლი ადგენს, რომ „წუნდებული პროდუქტის მწარმოებელი პასუხს აგებს ამ პროდუქტით გამოწვეული ზიანისთვის“, სადაც ზიანში იგულისხმება როგორც ქონებრივი ასევე არქონებრივი ზიანიც. მთავარი ყურადღება მაინც გამახვილებულია ადამიანის სიცოცხლისა და ჯანმრთელობის დაცვაზე.

·        ამაზე მეტყველებს ევროსაბჭოს 1985 წლის 25 ივლისის დირექტივაც, რომლის შესაბამისად უხარისხო პროდუქტის მწარმოებელმა პასუხი უნდა აგოს ბრალის გარეშე(!) ადამიანის სიცოცხლისა და ჯანმრთელობისათვის მიყენებული ზიანისთვის, რაც მის მიერ წარმოებულმა უხარისხო საქონელმა გამოიწვია. აღნიშნული დირექტივის გამოძახილია საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 1014 მუხლი.

 

 მუხლი 1014. ჯანმრთელობის დაზიანებით გამოწვეული ზიანის ანაზღაურება

 

ამ კოდექსის 1009-ე მუხლის მიხედვით ზიანის ანაზღაურების ვალდებულება ვრცელდება ზიანზე, რომელიც წარმოიშვა სიკვდილით ან სხეულის ანდა ჯანმრთელობის დაზიანებით.

 

·        სადღეისოდ მსოფლიოს თითქმის ყველა განვითარებული ქვეყანა უხარისხო პროდუქტით მიყენებული ზიანისათვის მკაცრ პასუხისმგებლობას ადგენს. მათ შორისაა საქართველოც.

·        კერძოდ, სამოქალაქო კოდექსის 1009³-ე მუხლის თანახმად პასუხისმგებლობის გამომრიცხავ გარემოებად მიიჩნევა მხოლოდ თავად დაზარალებულის ბრალეული ქმედება.