სამართლიანი სასამართლოს უფლება [კონსტ. 31-ე მუხლი]

 

·        საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის სტრუქტურა ასეთია:

 

პირველ პუნქტში მოცემულია „სამართლიანი სასამართლოს“ უფლების ზოგადი მოთხოვნა – უფლებათა და თავისუფლებათა დასაცავად „სასამართლოსათვის მიმართვის უფლება“,

 

ხოლო შემდგომ პუნქტებში მოცემულია უფლებები, რომლებიც, ძირითადად, სისხლის სამართლისა და სისხლის სამართლის პროცესისათვის მოქმედებს.

 

                       „სასამართლოსათვის მიმართვის უფლება“ [31-ე მუხ.1-ლი ნაწ]

მუხლი 31. საპროცესო უფლებები

 

1.    ყოველ ადამიანს აქვს უფლება თავის უფლებათა დასაცავად მიმართოს სასამართლოს. საქმის სამართლიანი და დროული განხილვის უფლება უზრუნველყოფილია.

 

·        თანამედროვე სახელმწიფოს ფუნქციაა, უზრუნველყოს “სამართლებრივი მშვიდობა” და “სამართლებრივი უსაფრთხოება”.

·        სახელმწიფოს  აქვს ძალაუფლების მონოპოლია და კრძალავს მოქალაქეთა მიერ თვითიუსტიციის განხორციელებას.

·        სამართლებრივი სახელმწიფოს უმნიშვნელოვანესი ვალდებულებაა სოციალური კონფლიქტები მოაქციოს სახელმწიფოს მიერ დადგენილ და უზრუნველყოფილ სამართლებრივ პროცესებში.[სასამართლო პროცესებში]

ხ

·         საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით: „სამართლიანი სასამართლოს“ უფლება არის :

ა)სასამართლოსადმი მიმართვის (ანუ სარჩელის შეტანის) შესაძლებლობა

და

ბ) სასამართლოს მიერ  სამართლებრივი დაცვის უზრუნველყოფა

ხ

ხ

ყურადღება:

[საზეპირო]

 

·        „სამართლიანი სასამართლოს“ უფლება  მოიცავს რიგ უფლებებს:

 

(1) პირის მიერ „სასამართლოსათვის მიმართვის უფლებას“

(2) მისი საქმის სამართლიანი „საჯარო მოსმენის მოთხოვნის უფლებას“

(3) „თავისი მოსაზრებების გამოთქმისა და პირადად ან დამცველის მეშვეობით თავის დაცვის უფლებას ‘’

(4) „საქმის გონივრულ, შემჭიდროებულ ვადებში  განხილვის უფლებას’’

(5) „დამოუკიდებელი და მიუკერძოებელი სასამართლოს მიერ განხილვის უფლებას’’

 

 

ამ უფლებებს ცალ-ცალკე ქვემოთ განვიხილავთ(!)

ხ

 

„საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოსათვის“ მიმართვის შესახებ

 

·        საქართველოს კონსტიტუციის 59-ე მუხლის შესაბამისად, „სასამართლო ხელისუფლება“ ხორციელდება: ა) საკონსტიტუციო კონტროლის, ბ)მართლმსაჯულების და გ)კანონით დადგენილი სხვა ფორმების მეშვეობით.

ხ

·        „საერთო სასამართლოებისგან“ განსხვავებით, „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოსათვის“ მიმართვა გარკვეული თავისებურებით ხასიათდება.

·        თვით საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტების მიხედვით, ამ სასამართლოსათვის მიმართვა შესაძლებელია მხოლოდ და მხოლოდ კონსტიტუციის მეორე თავით დადგენილი უფლებების დაცვის უზრუნველსაყოფად.

·        „საკონსტიტუციო სასამართლომ შესაძლოა კონკრეტული საქმე არც მიიღოს არსებითად განსახილველად, თუკი დარწმუნდება, რომ არ არსებობს სადავო საკითხის შემხებლობა კონსტიტუციის მე-2 თავით აღიარებულ უფლებასთან”.

ხ

 

31-ე მუხლის მოკლე მიმოხილვა:

 

·         საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველი პუნქტი  ეძღვნება უფლებათა და თავისუფლებათა დასაცავად სასამართლოსათვის მიმართვის უფლებას ისე, რომ კონსტიტუცია კონკრეტულად არ უთითებს სამართალწარმოების კონკრეტულ სახეებზე, ხოლო სახელმწიფოს ავალდებულებს დამოუკიდებელი და მიუკერძოებელი სასამართლო სისტემის ჩამოყალიბებას კანონის საფუძველზე.

·         კონსტიტუციის 31-ე  მუხლიდან გამომდინარეობს პროცესუალური გარანტიები, რომლებიც მოითხოვს:

ა) საქმის „საჯარო ზეპირ ‘’განხილვას

ბ)“გონივრულ პროცესუალურ ვადაში“ განხილვას

და

გ)მთლიანობაში მთელი პროცესის მანძილზე „საქმის სამართლიან მოსმენას’’.

ხ

 

·        გარდა ამისა, კონსტიტუციის ამავე 31-ე მუხლში მოცემულია „ბრალდებულისა“ და „მსჯავრდებულის“   სხვადასხვა  უფლებები[რომლებიც სისხლის სამართლის პროცესში გამოიყენება], კერძოდ:

 

a.      „დაცვის ეფექტიანი მომზადებისა და განხორციელების“ უფლება[31-ე მუხლის მე-3 ნაწილი] ,

b.      „მოწმეთა კონფრონტაციული დაკითხვის“ უფლება [31-ე მუხლის მე-4 ნაწილი]და სხვა

c.       „ბრალდების შესახებ ბრალდებულისათვის ინფორმაციის მიცემის“ უფლება, მოცემულია კონსტიტუციის მე-13 მუხლის მე-5 პუნქტში და ის  ასევე გამომდინარეობს 31-ე მუხლის მე-3 პუნქტში მოცემული „დაცვის უფლებიდან“.

d.     „უდანაშაულობის პრეზუმფცია“ კი მოცემულია საქართველოს 31-ე  მუხლის მე-5 პუნქტში

e.      „ თარჯიმნის უფლება“ პირდაპირ არ არის მითითებული კონსტიტუციის 31-ე მუხლში, მაგრამ მას კონსტიტუციური რანგი აქვს მინიჭებული კონსტიტუციის 62-ე მუხლის მე-4 პუნქტის ძალით.

    მუხლი 62. სამართალწარმოება

4. სამართალწარმოება ხორციელდება სახელმწიფო ენაზე. პირს, რომელმაც სახელმწიფო ენა არ იცის, მიეჩინება თარჯიმანი

 

ხ

 

„საქსამართლოსთვის მიმართვის უფლება’’ შეიძლება შეიზღუდოს?

 

·         საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, „სასამართლოსადმი მიმართვის უფლება“ არ არის აბსოლუტური.

 

„სასამართლოსთვის მიმართვის უფლების’’  შეზღუდვები დასაშვებია და შეესაბამება ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მე-6 მუხლის მოთხოვნებს იმ შემთხვევაში, თუ იგი:

 (1) ემსახურება კანონიერ მიზანს;

(2) დაცულია გონივრული თანაბარზომიერება დაწესებულ შეზღუდვასა და დასახულ მიზანს შორის.

ამ პირობების დაცვა აუცილებელია, რადგან შეზღუდვები არ უნდა ამცირებდეს პირისათვის ნებადართულ სასამართლოს ხელმისაწვდომობას იმ ზღვრამდე, რომ თავად 31-ე მუხლით გარანტირებული „სასამართლოსტვის მიმართვის უფლების’’ არსი შეილახოს.

ხ

ვის აქვს სასამართლოსთვის მიმართვის უფლება ?

 

·        საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველი პუნქტი სპეციალურ მითითებას აკეთებს სასამართლოსათვის მიმართვის უფლების მქონე  სუბიექტებზე.

·        მასში აღნიშნულია, რომ ეს უფლება აქვს ყოველ ადამიანს, რაც გულისხმობს ყველას, მათ შორის, უცხო ქვეყნის მოქალაქეებსა და იურიდიულ პირებს. მთავარია, მათ ჰქონდეთ სამართლებრივი კავშირი საქართველოს სახელმწიფოს იურისდიქციასთან დარღვეულ უფლებათა და თავისუფლებათა თვალსაზრისით

·        ა,„სასამართლოსათვის მიმართვის უფლება’’მოქმედებს როგორც ფიზიკური, ისე იურიდიული პირების მიმართ.

 

ხხხხხხხხხხ

„სასამართლოსთვის მიმართვის უფლება“

 

ა)“საკონსტიტუციო სასამართლოსთვის“ მიმართვის უფლება

 

·        საკონსტიტუციო სასამართლოში ნორმატიული აქტის ან მისი ცალკეული ნორმების კონსტიტუციურობის თაობაზე კონსტიტუციური სარჩელის შეტანის უფლება ფიზიკურ პირს  იმ შემთხვევაში აქვს , თუ დარღვეულია ან შესაძლებელია უშუალოდ დაირღვეს საქართველოს კონსტიტუციის მეორე თავით აღიარებული მისი უფლებები და თავისუფლებები „(„საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ” ორგანული კანონის 39-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ა” ქვეპუნქტი).

 

   მუხლი 39

 

1. საკონსტიტუციო სასამართლოში ნორმატიული აქტის ან მისი ცალკეული ნორმების კონსტიტუციურობის თაობაზე კონსტიტუციური სარჩელის შეტანის უფლება აქვთ:

ა) საქართველოს მოქალაქეებს, სხვა ფიზიკურ პირებს და იურიდიულ პირებს, თუ მათ მიაჩნიათ, რომ დარღვეულია ან შესაძლებელია უშუალოდ დაირღვეს საქართველოს კონსტიტუციის მეორე თავით აღიარებული მათი უფლებანი და თავისუფლებანი;

ბ) საქართველოს სახალხო დამცველს, თუ მას მიაჩნია, რომ დარღვეულია საქართველოს კონსტიტუციის მეორე თავით აღიარებული ადამიანის უფლებანი და თავისუფლებანი.

2. ამ მუხლით გათვალისწინებულ შემთხვევებში მოპასუხეა ის ორგანო/თანამდებობის პირი, რომლის აქტმაც, მოსარჩელის აზრით, გამოიწვია საქართველოს კონსტიტუციის მეორე თავით აღიარებულ ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა დარღვევა.

 

·        მაგ. საკონსტიტუციო სასამართლომ არ მიიღო განსახილველად საქმე, როდესაც ფიზიკურმა პირმა მოითხოვა სისხლის სამართლის კანონის დებულების არაკონსტიტუციურად ცნობა ისეთ სამართალურთიერთობაში, რომელშიც მხოლოდ იურიდიული პირი მონაწილეობდა.

·         იგივე შემთხვევაა ანუ საკონსტიტუციო სასამართლო არ მიიღებს  განსახილველად საქმეს ,, თუ პირი სხვა ფიზიკური პირის ინტერესების დასაცავად მიმართავს სასამართლოს. [საჭიროა რომ  უშუალოდ მისი უფლება  ირღვეოდეს და არა სხვა პირის]

ხ

·        ზოგადად, არსებობს ორი სახის კონსტიტუციური კონტროლი – ნეგატიური და პოზიტიური.

·        ნეგატიური კონსტიტუციური კონტროლი გულისხმობს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესაძლებლობას, გააუქმოს გასაჩივრებული ნორმატიული სამართლებრივი აქტი ან მისი ნაწილი

·        ხოლო პოზიტიური კონსტიტუციური კონტროლი გულისხმობს შესაძლებლობას, მოახდინოს საკანონმდებლო ხარვეზის შევსება შესაბამისი ნორმაშემოქმედებითი უფლებამოსილებით.

·        საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო აღჭურვილია მხოლოდ ნეგატიური კონსტიტუციური კონტროლის შესაძლებლობით.[ანუ მას შიძლება მიმართო მხოლოდ რომელიმე არაკონსტიტუციური ნორმატიული აქტის გაუქმების მოთხოვნით]

 

ბ) სასამარლოსთვის მიმართვიის უფლება:  სამოქალაქო და ადმინისტრაციული პროცესიდროს

 

·        იმისათვის, რომ კონსტიტუციით დაცულ[32-ე მუხლის 1 ნაწილით დაცულ ] სფეროში მოექცეს, სასამართლოსათვის მიმართვა უნდა ატარებდეს დავის ხასიათს.

·         დავაში იგულისხმება მხარეების მიერ ერთმანეთის მიმართ პრეტენზიებისა და მოთხოვნების დაყენება.

·         დავას უშუალო კავშირი უნდა ჰქონდეს მომჩივნის დარღვეულ უფლებასთან.

·         არ არის რელევანტური[არ აქვს მნიშვნელობა], თუ რომელი (სამოქალაქო, სამეწარმეო, ადმინისტრაციულ და ა.შ.) სამართლის სფეროს მიეკუთვნება დავასთან დაკავშირებული ნორმები, შესაბამისად, რომელი სასამართლოს განსჯადობას წარმოადგენს იგი სახელმწიფოს შიგნით.

ხ

 

·        საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველი პუნქტი, უპირველეს ყოვლისა, იძლევა სამოქალაქო და ადმინისტრაციული სამართალწარმოების გზით „სასამართლოსათვის მიმართვის უფლებას“.

ხ

·        სამოქალაქო უფლებათა და მოვალეობათა განსაზღვრისათვის[დადგენისთვის] წარმოშობილი დავა უნდა შეიცავდეს შემდეგ სამ ელემენტს:

 (1) დავა უნდა იყოს ორ კერძო პირს (სუბიექტს) შორის ან კერძო პირსა და ადმინისტრაციულ ორგანოსშორის;

 (2) დავის საგანი უნდა იყოს რომელიმე  უფლება ან მოვალეობა;

 (3) დავას უნდა ჰქონდეს სამოქალაქო უფლებათა და მოვალეობათა განსაზღვრის[დადგენის] ხასიათი.

 

ხ

·        ასევე  შესაძლებელია, „დავას” წარმოადგენდეს ადმინისტრაციულ-სამართლებრივი წარმოება

·        მაგ. სამართლიანი სასამართლო პროცესის საგანი შეიძლება იყოს ადმინისტრაციული ორგანოს მიერ პირისთვის  მინიჭებული უფლებები („rights”) ან დაკისრებული  მოვალეობები („obligations”).

·        სიტუაციები, რომლებიც წარმოშობს ადმინისტრაციული სასამართლოსათვის მიმართვის უფლებას, შეიძლება იყოს სხვადასხვაგვარი, მათ შორის:

(1) პროფესიული საქმიანობის განხორციელების უფლება;

(2) დავები საკუთრების უფლებასთან დაკავშირებით;

 (3) სახელმწიფოსგან ზიანის ანაზღაურების მოთხოვნები;

(4) იძულებითი აღსრულების პროცედურა;

(5) საგანმანათლებლო დაწესებულებებზე ხელმისაწვდომობის უფლებადა მრავალი სხვ.

ხ

·         საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველი პუნქტი, არ ახდენს დაკონკრეტებას სამართლის ამა თუ იმ დარგზე მითითებით, არამედ ზოგადად იძლევა უფლებათა და თავისუფლებათა დასაცავად სასამართლოსათვის მიმართვის უფლებას. აქედან გამომდინარე, საქართველოს კონსტიტუციით, სასამართლოსათვის მიმართვის უფლება არსებობს იმ დავებზეც, რომლებიც, სამოქალაქოსამართლებრივ დავას არ წარმოადგენს, არამედ საჯაროსამართლებრივია.

 

ხ

 სასამართლოსათვის მიმართვის უფლება: სისხლის სამართლის პროცესის დროს

 

·        საქართველოს კონსტიტუციით გარანტირებულ უფლებათა და თავისუფლებათა დასაცავად სასამართლოსათვის მიმართვის უფლება სისხლის სამართლის საქმეებზე, ძირითადად, განისაზღვრება „სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსით“.

·        იგი მოიცავს სისხლის სამართლის მთლიან პროცესს და შეიძლება იყოს:

ა)გამოძიებისა და სისხლისსამართლებრივი დევნის მიმდინარეობასთან,

ბ)აღკვეთის და სხვა საპროცესო იძულების ღონისძიებებთან ,

გ)სასამართლო განაჩენთან  და სასჯელის აღსრულებასთან

 

დაკავშირებული გასაჩივრებები.

 

ხ

 „თავისუფლებისა“ და „პირადი ხელშეუხებლობის“ უფლების დაცვა სასამართლოში

 

·        საქართველოს კონსტიტუციის მე-13 მუხლის მიხედვით,  ყველას, ვისაც დაკავებით ან დაპატიმრებით „აღეკვეთა თავისუფლება“, უფლება აქვს, მიმართოს სასამართლოს, რომელმაც დაუყოვნებლივ უნდა განიხილოს მისი დაპატიმრების საკითხი და მიიღოს გადაწყვეტილება მისი გათავისუფლების თაობაზე, თუ ეს დაკავება ან დაპატიმრება უკანონოა.

·        ეს უფლება ეხება არა მარტო „გამოძიების[ანუ წინასწარი] პატიმრობას“, არამედ „თავისუფლების აღკვეთის’’ ყველა ფორმას, მათ შორის, მაგალითად, პირის ნების საწინააღმდეგოდ აეროპორტის ტრანზიტის ზონაში მის გაჩერებას ან ფსიქიატრიულ დაწესებულებაში მოთავსებას.

ხ

·        „გამოძიების დროს პატიმრობის კანონიერების სასამართლოს მიერ გადამოწმების“ უფლება პირს წარმოეშობა ყოველთვის, როგორც კი  გამოვლინდება რაიმე ისეთი „ახალი გარემოება“, რომელიც ეჭვქვეშ დააყენებს პირის თავისუფლების აღკვეთაში ყოფნის მართლზომიერებას.

ხ

·         საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 206-ე მუხლის მე-8 ნაწილის მიხედვით, „ბრალდებულის მიმართ გამოყენებული პატიმრობის შეცვლის ან გაუქმების შესახებ შუამდგომლობაში’’ უნდა აღინიშნოს, თუ რა „ახალი გარემოება“ გამოვლინდა, რომელიც არ იყო ცნობილი აღკვეთის ღონისძიების შერჩევისას.

·        მაგალითად, „გამოძიების [წინასწარი]პატიმრობის“ გადამოწმება სასამართლოს მიერ  შეიძლება გამოიწვიოს:

ა) მისმა შეუსაბამო (არაპროპორციულმა) ხანგრძლივობამ,

ბ)დაპატიმრების საფუძვლების აღმოფხვრამ ან

გ)ამ პირის მიერდანაშაულის ჩადენის ვარაუდის[ეჭვის] შესუსტებამ.

ხ

·        დ)„პატიმრობის დროს განვითარებულმა ჯანმრთელობის პრობლემებმა“  ასევე შეიძლება აუცილებელი გახადოს სისხლის სამართლის განაჩენის აღსრულების შესაძლებლობის გადამოწმებაც კი. [აი,ამიტომ სიმულიანტობდა სააკაშვილი]

სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 283-ე მუხლის პირველი ნაწილის „ა” ქვეპუნქტის მიხედვით:“ იმ მსჯავრდებულის მიმართ, რომელსაც სასჯელად დაენიშნა თავისუფლების აღკვეთა, განაჩენის აღსრულება შეიძლება გადაავადოს სასამართლომ, თუ მსჯავრდებული დაავადებულია მძიმე ავადმყოფობით, რაც ხელს უშლის სასჯელის მოხდას, მის გამოჯანმრთელებამდე ან ჯანმრთელობის მდგომარეობის არსებითად გაუმჯობესებამდე.“

·         სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 284-ე მუხლის პირველი ნაწილით კი გათვალისწინებულია ავადმყოფობის გამო მსჯავრდებულის სასჯელის შემდგომი მოხდისაგან გათავისუფლება, თუ იგი დაავადებულია მძიმე ავადმყოფობით, რაც ხელს უშლის სასჯელის მოხდას.

 

ხ

სასამართლოსათვის მიმართვა: პროცესის სხვა სახეები

 

·        საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველი პუნქტიდან გამომდინარე, სასამართლოსათვის მიმართვის უფლება არსებობს ასევე სასამართლო პროცესის „სხვა სახეების“ დროს.

·        ასეთ პროცესებს შორის, შეიძლება დასახელდეს შემდეგი:

 (1) „დისციპლინარული სამართალწარმოება“

 (2) „ადმინისტრაციულ სამართალდარღვევათა სამართალწარმოება“.

 

ხ

ქვემდგომი სასამართლოს გადაწყვეტილების „გასაჩივრების უფლება’’ ზემდგომი ინსტანციის სასამართლოებში

 

·        საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ არაერთგზის მიუთითა, რომ საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველი პუნქტი გულისხმობს არა მარტო პირველი ინსტანციის სასამართლოს მიერ საქმის განხილვას, არამედ ზემდგომი ინსტანციის სასამართლოებში საჩივრის შეტანის უფლებასაც.

·        ეს ნორმა წარმოადგენს მართლმსაჯულების ხელმისაწვდომობის გარანტიას.

 

 

ხხხხ

   სასამართლოსადმი წაყენებული მოთხოვნები

·        საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველი პუნქტის მიხედვით, ის ორგანო, რომელსაც ყოველმა ადამიანმა თავის უფლებათა და თავისუფლებათა დასაცავად შეიძლება მიმართოს, არის სასამართლო.

 

·         საქართველოს კონსტიტუციის მე-5 თავი ეძღვნება სასამართლო ხელისუფლებას.

·        ხოლო საქართველოს სასამართლო ორგანოთა სისტემა დადგენილია საქართველოს ორგანული კანონით „საერთო სასამართლოების შესახებ” (2009 წლის 4 დეკემბერი),

·        ხოლო სასამართლოსათვის მიმართვის წესი და სასამართლო განხილვის პროცედურა – სხვადასხვა საპროცესო კოდექსით.

 

როგორი უნდა იყოს სასამართლო ?[31-ე მუხლის მე-2 პუნქტი]

·        კანონის საფუძველზე საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის მე-2 პუნქტიდან გამომდინარე, ეროვნული სასამართლო, რომელსაც შეუძლია მიმართოს პირმა, უნდა იყოს ა)კანონის საფუძველზე შექმნილი და ბ)ამ საქმის განხილვის კომპეტენციით აღჭურვილი (ე.წ. კანონისმიერი სასამართლოს უფლება).

 

მუხლი 31. საპროცესო უფლებები

2. ყოველი პირი უნდა განსაჯოს მხოლოდ იმ სასამართლომ, რომლის იურისდიქციასაც ექვემდებარება მისი საქმე.

 

·        „კანონისმიერი სასამართლოს“ კონსტიტუციური მოთხოვნა გულისხმობს ოთხ ელემენტს:

(1)    სასამართლოს ორგანიზაციის საფუძვლები განსაზღვრული უნდა იყოს პარლამენტის მიერ მიღებული კანონით.[ საქართველოში დაუშვებელია საგანგებო ან სპეციალური დროებითი სასამართლოების შექმნა. სამხედრო სასამართლოს შემოღება შეიძლება საომარ პირობებში და ისიც მხოლოდ საერთო სასამართლოების სისტემაში.]

 

 (2) სასამართლოს შემადგენლობა უნდა შეესაბამებოდეს კანონით დადგენილ მოთხოვნებს.

 

 (3) სასამართლოს კანონით დადგენილი უფლებამოსილებები (იურისდიქცია) უნდა იქნეს დაცული. [სასამართლოთა კომპეტენციების განმსაზღვრელი შიდასახელმწიფოებრივი ნორმების დაუცველობა წარმოადგენს „სამართლიანი სასამართლოს უფლების დარღვევას’’ ოღონდ  მხოლოდ მაშინ, როცა სახეზეა სასამართლოს მხრიდან ნათლად გამოხატული“ სამართლის ბოროტად გამოყენება“]

 

(4) სასამართლო პროცესის შესახებ დებულებები მოწესრიგებული უნდა იყოს კანონით. [დაუშვებელია, პროცესის ორგანიზაცია თვით სასამართლოს ჰქონდეს გადაცემული.]

 

     რას ნიშნავს სასამართლოს დამოუკიდებლობა ?

 

·        სასამართლოს დამოუკიდებლობა ნიშნავს, რომ მოსამართლეზე რაიმე ზემოქმედება გარედან პრინციპულად კანონით გამორიცხული უნდა იყოს.

·        სასამართლოს  დამოუკიდებლობას აქვს ორი მიმართულება:

(1)    დამოუკიდებლობა ხელისუფლების დანარჩენი ორი (საკანონმდებლო და აღმასრულებელი) შტოსაგან

და

(2)    დამოუკიდებლობა სამართალწარმოებაში მონაწილე მხარეებისაგან.

 

·        სასამართლოს „დამოუკიდებლობის“, ისევე როგორც „მიუკერძოებლობის“[იხ. ქვემოთ], მოთხოვნა ემსახურება სასამართლოს გადაწყვეტილებათა ლეგიტიმურობას.

 

[ლეგიტიმურობა-ხელისუფლების ინსტიტუტების მოქმედების მართლზომიერად ცნობა და მათ მიმართ ქვეყნის მოსახლეობის ან მოსახლეობის დიდი ნაწილის დადებითი დამოკიდებულება, კეთილგანწყობილი საზოგადოებრივი აზრი]

ხ

·        სასამართლოს დამოუკიდებლობა, სხვა გარემოებებთან ერთად, შემდეგი კრიტერიუმებით ფასდება:

a.    მოსამართლეთა თანამდებობაზე დანიშვნის წესი,

b.    მათი სამოსამართლეო ვადა,

c.     გარეშე ზეგავლენებისაგან დამცავი გარანტიების არსებობა

d.    და დამოუკიდებლობის გარეგანი გამოვლინება.

e.    მოსამართლეს არ უნდა ეკავოს სხვა ისეთი თანამდებობა ან არ უნდა ეწეოდეს ისეთ საქმიანობას, რომელიც შეუთავსებელია მოსამართლის თანამდებობასთან და ეჭვქვეშ დააყენებს მის დამოუკიდებლობას.

 

·        მოსამართლის დანიშვნა აღმასრულებელი ხელისუფლების მიერ ან ხალხის მიერ მისი არჩევა, ძირითადად, შესაბამისობაშია „სამართლიანი სასამართლოს“ პრინციპთან.

·         მოსამართლის დამოუკიდებლობის აუცილებელი პირობა არ არის მისი თანამდებობაზე უვადოდ გამწესება, მაგრამ მყარად უნდა იყოს განსაზღვრული მისი სამოსამართლეო საქმიანობის ვადა, რომლის განმავლობაში მისი ჩამოცილება საქმის განხილვისაგან, თანამდებობიდან მისი ვადამდე გათავისუფლება ან სხვა თანამდებობაზე გადაყვანა დაუშვებელია, გარდა კანონით განსაზღვრული შემთხვევებისა.

 

               რას ნიშნავს  სასამართლოს „მიუკერძოებლობა“ ?

·        სასამართლოსათვის მიმართვის უფლება ასევე უზრუნველყოფილი უნდა იყოს „მოსამართლის მიუკერძოებლობის“ გარანტიით.

·        „მოსამართლის მიუკერძოებლობა“ ნიშნავს იმას, რომ ცალკეულ კონკრეტულ შემთხვევაში მოსამართლე წინასწარ არ არის განწყობილი სასამართლო პროცესის მონაწილე ამა თუ იმ მხარის მხარდასაჭერად.

·         სახელმწიფოს გააჩნია პოზიტიური ვალდებულება, გამოიკვლიოს, იყო თუ არა სასამართლო მიუკერძოებელი.

 

 

რა არის მოსამარტლის  „სუბიექტური” მიკერძოებულობა ?

 

·        ე.წ. სუბიექტური მიკერძოებულობა შეეხება კონკრეტულ საქმეზე პროცესში მონაწილე ამა თუ იმ მხარის და მისი ინტერსების მიმართ მოსამართლის (ან მსაჯულის) პერსონალურ თვალსაზრისებს.

·         „სუბიექტური მიკერძოებულობა” ხშირად ძნელი დასამტკიცებელია.

·        ამიტომ სტრასბურგის სასამართლო ეყრდნობა ვარაუდს: „მოსამართლის სუბიექტური მიუკერძოებლობა ივარაუდება, სანამ არ დამტკიცდება ამის საწინააღმდეგო“.

·        სტრასბურგის სასამართლო, უმეტესწილად, ყურადღებას აქცევს უფრო „ობიექტური” მიუკერძოებლობის გარკვევას.

ხ

·        მაგალითად, სუბიექტური მიკერძოებულობა უარყოფილ იქნა ისეთი სიტუაციის მიმართ, როცა ერთ-ერთი მსაჯული იყო ბრალდების მოწმის ფირმის თანამშრომელი. იგი ასევე უარყოფილ იქნა იმ შემთხვევაში, როცა გასაჩივრდა, რომ მოსამართლე და დავის მონაწილე ერთ-ერთი მხარე იყვნენ ერთი და იმავე თავისუფალი მასონური ორგანიზაციის წევრი.

ხ

·        ამის საწინააღმდეგოდ სუბიექტური მიკერძოებულობის გამო მე-6 მუხლის დარღვევად ჩაითვალა, როცა რამდენიმე მსაჯული იყო იმ პოლიტიკური პარტიის წევრი, რომელსაც მჭიდრო ურთიერთობები აკავშირებდა პროცესის მონაწილე ერთ-ერთ მხარესთან

ხ

·        სუბიექტური მიკერძოებულობის გამო დარღვევად ჩაითვალა, ასევე, როცა მოსამართლე ერთ-ერთი მხარის მიმართ მტრულად ან ბოროტად იყო განწყობილი ან პერსონალური მოტივებით ცდილობდა, რომ საქმე მას გადასცემოდა განსახილველად

ხ

·        სასამართლოს სუბიექტურ მიკერძოებულობად იქნა, ასევე, მიჩნეული მოსამართლის მიერ აზიელების მიმართ გამოთქმული ხუმრობა იმ პროცესზე, რომელზეც ერთ-ერთ მხარედ წარმოდგენილი იყო სწორედ აზიელი.

ხ

·         ასევე სუბიექტურ მიკერძოებულობად იქნა მიჩნეული  მოსამართლის მიერ პრესისათვის მიცემული განმარტება, რომლითაც ბრალდებულისათვის არახელსაყრელი თვალსაზრისი გამოხატა, როცა საქმის განხილვის მიმდინარეობა ჯერ კიდევ არ იყო დასრულებული, ჩაითვალა მოსამართლის მიუკერძოებლობის პრინციპის ხელყოფად

 

ხხხ

რა არის „ობიექტური” მიუკერძოებლობა ?

 

·        ობიექტური მიუკერძოებლობა არ არსებობს, როცა ობიექტური გარეგანი გამოხატულების ფორმით, მოსამართლეს პროცესამდე უკვე ჩამოყალიბებული აქვს თავისი თვალსაზრისი, თუ რა შედეგით დამთავრდება სამართალწარმოება.

ხ

·        ობიექტურ მიკერძოებულობას შეიძლება ადგილი ჰქონდეს მაშინ, როცა მოსამართლე მიმდინარე სამართალწარმოების პროცესში ერთი და იმავე პირის მიმართ სხვადასხვა ფუნქციას ახორციელებდა ან არსებობდა იერარქიული ან სხვაგვარი დამოკიდებულება პროცესის მონაწილესთან.

·        ტიპურ სიტუაციას წარმოადგენს, როცა მოსამართლეს ადრე სხვა სამსახური ჰქონდა და, მაგალითად, ამავე საქმეში მონაწილეობდა პროკურორის ან გამოძიების მოსამართლის რანგში.

·        სტრასბურგის სასამართლო მიიჩნევს, რომ უბრალო ფაქტი, რომ მოსამართლე ამ საქმეში ჩართული იყო პროცესის ადრეულ სტადიაზე, ავტომატურად არ ასაბუთებს მის ობიექტურ მიკერძოებულობას, მაგრამ იგი შეიძლება დადგინდეს კონკრეტული გარემოებებიდან გამომდინარე.

ხ

·         სახელმძღვანელო საქმეს წარმოადგენს Piersack ბელგიის წინააღმდეგ (1982). საქმის განმხილველი მოსამართლე ადრე მუშაობდა პროკურატურაში, რა დროსაც მან ჩაატარა ისეთი საგამოძიებო მოქმედებები, რომელთა საფუძველზე მომჩივანი მოგვიანებით იქნა ბრალდებული. სტრასბურგის სასამართლომ დაადასტურა საქმის შედეგებით მოსამართლის დაინტერესებულობა

ხ

·        ობიექტური მიკერძოებულობა დადასტურდა ასევე სასამართლოს მიმართ, რომელშიც მონაწილეობდა ერთ-ერთი ისეთი მოსამართლე, რომელმაც გასაჩივრებული საპროცესო ღონისძიება ადრე თვითონ დანიშნა.

ხ

·         ობიექტური მიკერძოებულობა უარყოფილ იქნა შემდეგ შემთხვევაში: სასამართლო შემადგენლობის ერთ-ერთი წევრი წინასასამართლო ეტაპზე იყო გამოძიების მოსამართლე და ამ სტატუსით დაკითხა ორი მოწმე. იგი არ ყოფილა პასუხისმგებელი საქმის მთავარ სასამართლო სხდომისათვის მომზადებაზე და არ მიუღია გადაწყვეტილება არსებითი სასამართლო განხილვისათვის საქმის გადაცემის თაობაზე

 

ხხხხხხხხხხხხხხხ

„სასამართლოს[მართლმსაჯულების] ხელმისაწვდომობა“

 

·      მართლმსაჯულების ხელმისაწვდომობა მოიცავს ყველა იმ ელემენტს, რომელიც საჭიროა იმისათვის, რომ მოქალაქეებს ჰქონდეთ გასაჩივრებისა და თავიანთი უფლებების დაცვის მოთხოვნის შესაძლებლობა.

·      ეს ელემენტები მოიცავს :

a.    სამართლებრივ ჩარჩოს, რომელიც ყველა მოქალაქეს უზრუნველყოფს ფართო და თანასწორი უფლებებით, ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სტანდარტების შესაბამისად;

b.   მოსახლეობაში ფართოდ გავრცელებული სამართლებრივი ცნობიერებისა და ცოდნის არსებობას;

c.    ხელმისაწვდომი და ხარისხიანი სამართლებრივი კონსულტაციისა და წარმომადგენლობის არსებობას;

d.   დავების მოგვარების ისეთი მექანიზმის[იგულისხმება სასამართლო] არსებობას, რომელიც არის ხელმისაწვდომი (მათ შორის, ფინანსური თვალსაზრისით), დროული, ეფექტიანი, ქმედითი, მიუკერძოებელი, კორუფციისგან თავისუფალი და სანდო, და რომელიც იყენებს ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სტანდარტებთან შესაბამის წესებსა და პროცედურებს;

e.     სასამართლოს გადაწყვეტილებების აღსრულებისათვის საჭირო ეფექტიანი და მიუკერძოებელი მექანიზმების არსებობას.

ხხხ

 

     ა) „სამართლებრივი დაცვის’’ უფლება [31-ე მუხლის მე-3 პუნქტი]

 

·        საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის მე-3 პუნქტით გარანტირებულია  „სამართლებრივი დაცვის’’ უფლება.

 

 მუხლი 31. საპროცესო უფლებები

3. დაცვის უფლება გარანტირებულია. ყველას აქვს უფლება სასამართლოში დაიცვას თავისი უფლებები პირადად ან ადვოკატის მეშვეობით, აგრეთვე კანონით განსაზღვრულ შემთხვევებში − წარმომადგენლის მეშვეობით. ადვოკატის უფლებების შეუფერხებელი განხორციელება და ადვოკატთა თვითორგანიზების უფლება გარანტირებულია კანონით.

 

·        31-ე მუხლის მე-3 პუნქტი  ადგენს სახელმწიფოს ვალდებულებას, შექმნას „სამართლებრივი დაცვის“ სისტემა.

·        სახელმწიფოს მიერ შექმნილი“ სამართლებრივი დაცვის“ სისტემით გარანტირებული უნდა იქნეს „სამართლებრივი დაცვის’’ უფლება  არა მარტო პირველი ინსტანციის სასამართლოში საქმის არსებითად განხილვისას, არამედ მთელი სამართალწარმოების პროცესში, როგორც წინასასამართლო ეტაპზე, ასევე გასაჩივრების ინსტანციებში

 

 

ბ) „ სასამართლოს ხელმისაწვდომობის’’ შეზღუდვები

 

 

·        სასამართლოს ხელმისაწვდომობის ძირითადი უფლება არ არის აბსოლუტური, არამედ გააჩნია შეზღუდვები.

·        „სასამართლოს ხელმისაწვდომობის უფლება’’ შეიძლება შეიზღუდოს მიზანშეწონილობის მოსაზრებებით .

·        ამისათვის სტრასბურგის სასამართლო მოითხოვს სამი პირობის შესრულებას:

(1) შეზღუდვა უნდა ემსახურებოდეს ლეგიტიმურ მიზანს;

 (2) ამ მიზანთან მიმართებაში შეზღუდვა უნდა იყოს თანაზომიერი;

(3) ხელმისაწვდომობის უფლების ბირთვი არ უნდა შეირყეს.

        „სასამართლოსთვის მიმართვის  უფლების“  ნებადართული შეზღუდვები

·        ნებადართული შეზღუდვის მაგალითები არის: ა) მოთხოვნები, რომლებიც წაეყენება საჩივრის მოთხოვნის დასაბუთებულობას, ბ)ადვოკატის ყოლის იძულება,გ) ფორმისა და ვადის განმსაზღვრელი ნორმები.

·        ამ პირობებმა სასამართლოსთვის მიმართვის  უფლება ზომაზე მეტად არ უნდა შეზღუდოს.

·         ერთ-ერთი პრობლემაა დ)სასამართლო ხარჯები.

·         საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლი, არ მოითხოვს უფასო მართლმსაჯულებას.

·        მაგ.სისხლის სამართლის პროცესისათვის მოქმედებს უფასო სავალდებულო დაცვის უფლება, მაგრამ მოგვიანებით სახელმწიფოსათვის ამ თანხის გადახდის ვალდებულების დაწესება არ ეწინააღმდეგება კონსტიტუციას და კონვენციას.

·        კონსტიტუციის შესაბამისი არ არის უკიდურესად მაღალი სასამართლო ხარჯები, რაც სასამართლოს  ხელმისაწვდომობას ფაქტობრივად გამორიცხავს.

·          ყურადღება უნდა მიექცეს მომჩივნის ფინანსურ შესაძლებლობებსა და თუ პროცესის რომელ ფაზაზე ხდება სასამართლო ხარჯების დაკისრება.

·        პროცესუალური უფლებამოსილებების ბოროტად გამოყენებისათვის[მაგ. პროცესის ხელოვნურად გაჭანურებისთვის] სასამართლო ხარჯების დაკისრება, ზოგადად, ნებადართულია, თუ იგი უკიდურესად მაღალი არ არის.

ხ

5. სასამართლო პროცესის საქვეყნოობა და ზეპირობა

 

·        საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველი პუნქტით გარანტირებული „სასამართლოსათვის მიმართვის უფლება“ სხვა მხრივაც არ არის ფორმალური ხასიათის.

·        სახელმწიფოს აქვს ვალდებულება:

a.      მხარეთა მონაწილეობით ჩაატაროს  საჩივრის   ზეპირი საჯარო განხილვა

და

b.      სასამართლო გადაწყვეტილება საქვეყნოდ გამოცხადოს.

 

·        არსებობს ამ საერთო წესიდან გამონაკლისები, რომლებიც განსაზღვრულია საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 182-ე მუხლით.

ხ

·        პროცესის საქვეყნოობის[საჯაროობი] პრინციპი ისახავს ოთხ მიზანს:

(1) აქვს დემოკრატიული შინაარსი, რადგან აძლიერებს მოქალაქეთა ნდობას მართლმსაჯულებისადმი;

(2) იცავს სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპს, რათა თავიდან იქნეს აცილებული საიდუმლო იუსტიცია, რომელიც ბოროტად გამოიყენებს საპროცესო დებულებებს;

(3) ხელს უწყობს სამართალწარმოების სამართლიანობას და

(4) განაპირობებს გადაწყვეტილებათა ლეგიტიმურობას

 

სასამართლო პროცესის საქვეყნოობა[საჯაროობა]

 

·        პროცესის „საქვეყნოობის უფლება“ გულისხმობს მთელი სამართალწარმოების განმავლობაში მინიმუმ ერთხელ მაინც საქმის საჯარო განხილვას ზეპირი მოსმენით ღია სასამართლო სხდომაზე.

·        საქვეყნოობა გულისხმობს როგორც საზოგადოების, ისე პრესის წარმომადგენლების მონაწილეობას.

·         მედიის საშუალებებით სასამართლო პროცესის შესახებ რეპორტაჟის (მაგალითად, ფოტოგრაფირება, პირდაპირი სატელევიზიო გადაცემები) გაკეთების შეზღუდვები სტრასბურგის სასამართლოს მიერ მიიჩნევა არა სამართლიანი სასამართლოს უფლების (კონვენციის მე-6 მუხლის პირველი აბზაცი), არამედ კომუნიკაციის თავისუფლების, პასიური ინფორმაციის თავისუფლების (მე-10 მუხლი) პრობლემად.

·         სასამართლო სხდომის დარბაზიდან ელექტრონული მედია საშუალებებით ტრანსლირების სამართლებრივი რეგულირების საკითხზე სახელმწიფოს აქვთ თავისუფლება.

ხ

·        თუმცა, საქვეყნოობის[საჯაროობის] გარანტია არ არსებობს ყველა ინსტანციაში.

 

სასამართლო პროცესზე საზოგადოების არ დაშვების საგამონაკლისო შემთხვევები

 

·        საზოგადოების ნებისმიერი გამორიცხვა სასამართლო პროცესიდან იმავდროულად წარმოადგენს პასიური ინფორმაციის თავისუფლების შეზღუდვას

·        მიუხედავად ამისა, მთელ სასამართლო პროცესზე ან მის ნაწილზე პრესა და საზოგადოება განსაკუთრებულ შემთხვევებში შეიძლება არ იქნეს დაშვებული.

 

·        საქართველოში საზოგადოების ინფორმირებულობის ასეთი გამორიცხვის მართლზომიერება უნდა შემოწმდეს ევროკონვენციის მიერ დადგენილი ზოგადი წესით: (ა) იგი უნდა იყოს კანონით გათვალისწინებული; (ბ) იგი უნდა შეესაბამებოდეს კონვენციით გათვალისწინებულ საგამონაკლისო შემთხვევებს; (გ) იგი უნდა ემსახურებოდეს ლეგიტიმურ მიზანს და იყოს აუცილებელი.

 

 

პროცესის ზეპირობა

 

·         სასამართლო პროცესის ზეპირობის ვალდებულება გამომდინარეობს პროცესის საქვეყნოობის გარანტიიდან.

·          ამ დებულების სისწორე იმით საბუთდება, რომ თუ პროცესი ზეპირი არ არის, მაშინ იგი, იმავდროულად, არც საქვეყნო იქნება.

·         საქმის ზეპირი განხილვის პრინციპიდან არსებობს გამონაკლისები: ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ მიიჩნია, რომ იმ შემთხვევებში, რომლებიც განსაკუთრებით ტექნიკურ საკითხებს ეხება (მაგალითად, სოციალური დაზღვევის შესახებ სამართლებრივი დავები), ეფექტურობისა და პროცესის ეკონომიის მიზეზებით, შეიძლება უარი ითქვას ზეპირ სამართალწარმოებაზე.

 

6. სასამართლო პროცესის ხანგრძლივობა

 

 

·        ყოველი ადამიანი აღჭურვილია გონივრულ ვადაში მისი საქმის განხილვის უფლებით.

·        საქმის წარმოების დაჩქარების უფლებას აქვს ორმაგი მნიშვნელობა:

 

 ერთი მხრივ, იგი ემსახურება „სამართლებრივი სიმშვიდის” ჩქარ დამყარებას, ასევე სასამართლო წარმოების სანდოობისა და ეფექტიანობის უზრუნველყოფას.

 

მეორე მხრივ, იგი შეიძლება კონფლიქტში აღმოჩნდეს საპროცესო გარანტიების უზრუნველყოფასთან, რადგან მეტი უფლებები პროცესში ხშირად განაპირობებს თვით პროცესის დროში გაჭიანურებას.

 

·        გონივრულ ვადაში საქმის განხილვის უფლება მითითებულია ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მე-6 მუხლის პირველ აბზაცში და გამომდინარეობს საქართველოს კონსტიტუციის მე-13 და 31-ე მუხლებიდან.

 

ვადის ხანგრძლივობის გამოთვლა

 

·        სამოქალაქო და ადმინისტრაციული სამართალწარმოება იწყება სარჩელის წარდგენით.

ხ

·        სისხლის სამართლის პროცესი კი იწყება არა ბრალდების წაყენებით, არამედ უკვე მაშინ, როცა განხორციელდება საპროცესო მოქმედება პირზე უფლებათა შემზღუდველი ზემოქმედებით.

როგორც წესი, ეს არის დღე, როცა ბრალდებულს შეატყობინეს მის მიმართ სისხლისსამართლებრივი დევნის დაწყების შესახებ.

პროცესის დასრულებას წარმოადგენს ბოლო ინსტანციის სასამართლოს განაჩენის ჩაბარება,

ხ

·        საკონსტიტუციო სასამართლოსათვის მიმართვა არის ცალკე პროცედურა და არ შედის ამ ვადებში, რადგან საქართველოში საერთო სასამართლოების გადაწყვეტილებებზე ინდივიდუალური სარჩელის შეტანის გზით საკონსტიტუციო მართლმსაჯულება არ ხორციელდება.

 

 

ვადის ხანგრძლივობის გონივრულობის კრიტერიუმები

 

·        სახელმძღვანელო შემთხვევას წარმოადგენს König გერმანიის წინააღმდეგ (1978).

 იგი ეხებოდა ადმინისტრაციულ სასამართლო პროცესს საექიმო საქმიანობის ნებართვის ჩამორთმევასთან დაკავშირებით.

 ექიმ König-ის მიერ საჩივრის შეტანიდან სტრასბურგის სასამართლოს მიერ გადაწყვეტილების მიღებამდე გაგრძელდა 12 წელი და ჯერ კიდევ არ იყო დამთავრებული.

·         ამ დროიდან მოყოლებული, სტრასბურგის სასამართლო კონკრეტულად ყურადღებას ამახვილებს თითოეული შემთხვევის საქმის გარემოებებზე.

ხ

·        სისხლის სამართლის პროცესის ვადის ხანგრძლოვობა  მაინც ტენდენციურად უფრო მკაცრად ფასდება, ვიდრე სამოქალაქო პროცესი.

·        მაგალითები სისხლის სამართლის პროცესთან დაკავშირებით: ორი წლის მანძილზე გაგრძელებული სისხლის სამართლის პროცესი, გარკვეულ გარემოებებში, არღვევს სამართლიანი სასამართლოს უფლებას.

·        სხვა მხრივ, იყო ასევე ერთი შემთხვევა, რომელშიც შვიდწლიანი  სისხლის სამართლის პროცესის ხანგრძლივობა არ ჩაითვალა სამართლიანი სასამართლო განხილვის უფლების ხელყოფად.

ხ

·        დარღვევის ნათელ მაგალითს წარმოადგენდა ერთ-ერთი სამოქალაქო პროცესი, რომელიც შეეხებოდა ხელშეკრულებიდან გამომდინარე ზიანის ანაზღაურების უფლებას აღსრულების პროცესით, რომელიც 23 წელზე მეტი ხანი გაგრძელდა.

ხ

·         სტრასბურგის სასამართლოს პრეცედენტული სამართლის მიხედვით, „პროცესის ვადის’’ შეფასების ოთხ კრიტერიუმს წარმოადგენს შემდეგი ფაქტორები:

 

(1) შემთხვევის პერსონალური მნიშვნელობა მომჩივნისათვის. [მაგ. მაღალი ინდივიდუალური მნიშვნელობა აქვს ა)სისხლის სამართლის პროცესს, როცა პირი დაპატიმრებულია, ბ)პროცესს საოჯახო სამართალში, გ)გარკვეულ შემთხვევებში საკუთრების საკითხებს და დ)შრომით სამართლებრივ დავებს, როცა იგი ეხება საარსებო პირობებს. მაღალი მნიშვნელობის მქონე პროცესის ერთ-ერთი მაგალითი იყო საჩივარი ზიანის ანაზღაურების მოთხოვნით სისხლის გადასხმის გამო, რამაც გამოიწვია შიდსის ინფექციის შეყრა.]

 

 (2) შემთხვევის სირთულე (ფაქტობრივ და სამართლებრივ გარემოებებთან დაკავშირებით).[   „მატერიალური სამართლის“ სირთულის მაგალითებია: ეკონომიკურ-სამეურნეო და საგადასახადო  და სისხლის სამართალი, ასევე ექსპროპრიაციის სამართალი. „საპროცესო სამართლის“ სირთულის მაგალითებია: „კომპეტენციათა კონკურენცია“, „ქვეყნის შიგნით და მის გარეთ ჩატარებული საგამოძიებო მოქმედებები სამართლებრივი ურთიერთდახმარების ფარგლებში“.]

 

 (3) მომჩივნის ქცევა. [როგორც წესი, მომჩივანს სამოქალაქო სამართალში აქვს უფრო დიდი თანამშრომლობის ვალდებულება, ვიდრე სისხლის სამართლის პროცესში. მომჩივანის ქცევის მაგალითებს, რომლებიც იწვევს ვადების გაჭიანურებას, წარმოადგენს: ა)რეგულარულად მოსამართლის აცილებები, ბ)მუდმივი შუამდგომლობები პროცესის გადადების თაობაზე ან გ) ადვოკატის ხშირი შეცვლა. მთლიანობაში, მომჩივნის ქცევა უნდა იყოს ბუნებრივი და გასაგები („natural and understandable”). მან ყველა პროცესუალურ საკითხზე უნდა გამოიჩინოს გონივრული წინდახედულობა. სისხლის სამართლის პროცესში არ არის აუცილებელი არავითარი აქტიური თანამშრომლობა სახელმწიფო ორგანოებთან, მაგრამ მომჩივნის გაქცევა (მიმალვა) და სხვა მსგავსი მოქმედებები უარყოფითად ფასდება.]

 

(3)    სახელმწიფო ორგანოების მიერ განხილვის გაჭიანურება.[ სამართალწარმოების მიმდინარეობის პროცესში არ უნდა იყოს დიდი შუალედები. პერსონალის ნაკლებობის შემთხვევაში, სახელმწიფომ უნდა უზრუნველყოს პრობლემის გადაჭრა. სტრასბურგის სასამართლოს მიერ გაკრიტიკებულ ხარვეზის მაგალითებს წარმოადგენს: ა)სამწლიანი ხანგრძლივობა სამოქალაქო პროცესისათვის ორი დასკვნის შესაქმნელად; ბ)რვათვიანი ხანგრძლივობა, ვიდრე საჩივრის შეტანის შემდეგ საქმის მასალები ზემდგომ გასაჩივრების ინსტანციას გადაეცემოდა. გ)სისხლის სამართლის გამოძიების პროცესში სამართალწარმოების ცამეტთვიანი უმოქმედობა ჩაითვალა ხარვეზად]

 

 

7. სამართალწარმოების სამართლიანობა

 

 

 

·        სამართალწარმოების[პროცესის] სამართლიანობის გარანტიასთან დაკავშირებით განასხვავებენ ფართო გაგებასა და ვიწრო გაგებას შორის.

·        ქვემოთ განხილული იქნება სწორედ ეს უკანასკნელი.[ანუ „ სასამართლო პროცესის სამართლიანობა“- ვიწრო გაგებით]

 

სასამართლო პროცესის სამართლიანობის ზოგადი გარანტიები

 

·        საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის მე-4 პუნქტით, ბრალდებულს უფლება აქვს, მოითხოვოს თავისი მოწმეების ისეთსავე პირობებში გამოძახება და დაკითხვა, როგორიც აქვთ ბრალდების მოწმეებს.

 

მუხლი 31. საპროცესო უფლებები

4. ბრალდებულს უფლება აქვს მოითხოვოს თავისი მოწმეების გამოძახება და ისეთივე პირობებში დაკითხვა, როგორიც აქვთ ბრალდების მოწმეებს.

 

·        „სამართლიანი სასამართლოს უფლების“ დაცვის სფერო მოიცავს ოთხ ცალკეულ უფლებას, რომლებიც გარანტირებული უნდა იყოს კუმულაციურად[ერთობლიობაში] ,ეს უფლებებია:

 

(1) პირის შესაძლებლობა, მიიღოს ინფორმაცია იმ პროცესსა და მტკიცებულებებზე, რომლებიც მას ეხება;

(2) შესაძლებლობა, გამოთქვას თავისი აზრი მტკიცებულებებსა და საპროცესო წესებზე;

(3) მხარეთა კონფრონტაციული გამოსვლები[მხარეთა შეჯიბრი] სასამართლოს წინაშე უნდა იქნეს მოსმენილი;

(4) მხარეებს უნდა გადაეცეთ დასაბუთებული სასამართლო გადაწყვეტილება

 

 

ა)  „სასამართლო პროცესში უშუალო მონაწილეობის“ უფლება

 

·        პროცესში „უშუალოდ მონაწილეობის“ უფლება სიტყვა სიტყვით არ არის მოცემული კონსტიტუციის 31-ე მუხლში, მაგრამ სისხლის სამართლისათვის იგი გამომდინარეობს ამავე მუხლის მე-4პუნქტიდან (ბრალდებულის უფლება, მოითხოვოს თავისი მოწმეების ისეთსავე პირობებში გამოძახება და დაკითხვა, როგორიც აქვთ ბრალდების მოწმეებს).

ხ

·         სისხლის სამართლის პროცესში ბრალდებულს უფლება აქვს, პერსონალურად უშუალოდ მონაწილეობდეს პირველი ინსტანციის სასამართლოში საქმის არსებით განხილვაში,

·         თუმცა „სასამართლო პროცესზე დასწრების უფლება“ არ წარმოადგენს აბსოლუტურ გარანტიას. მაგალითად, თუ ბრალდებული ემალება გამოძიებას, რის გამოც იგი იძებნება, სასამართლო განხილვა შეიძლება გაიმართოს მის დაუსწრებლად.

ხ

·        პროცესის ნებისმიერ სტადიაზე არის შესაძლებელი უარი და პირის მიერ უშუალო მონაწილეობაზე თავის არიდება, მაგრამ ეს უნდა იყოს მის მიერ  ნათლად გამოხატული. მაგალითად, „მოწვევის მიუხედავად, სასამარტლო განხილვაზე  არ გამოცხადება“.

ხ

·        „სასამართლოზე უშუალო დასწრების უფლება“ სამოქალაქო პროცესში არ არის გარანტირებული.[ანუ სასამართლო განხილვა შეიძლება გაიმართოს მხარეების უშუალოდ დასწრების გარეშე]

ხ

·        გასაჩივრების ინსტანციაში სახელმწიფოს აქვს უფრო მეტი თავისუფლება პირის უშუალო დასწრებასთან დაკავშირებით. თუ სააპელაციო სასამართლო არსებითად იხილავს საქმეს, მაშინ ამ დროსაც არსებობს „პროცესზე უშუალოდ მონაწილეობის უფლება.’’

 

ბ)მხარეთა თანასწორობა და შეჯიბრებითობა

 

·        „მხარეთა თანასწორობის“ მოთხოვნა გამომდინარეობს „სამართლიანი პროცესის“ პრინციპიდან.

·        „მხარეთა თანასწორობა“  გულისხმობს პროცესის ორივე მხარის თანაბარ მდგომარეობაში ჩაყენებას.

·         არც ერთი მხარე არ უნდა იქნეს ჩაყენებული მეორე მხარესთან შედარებით უარეს მდგომარეობაში.

·        დღეს მოქმედი ქართული კანონმდებლობის მიხედვით, სამოქალაქო, ადმინისტრაციულ და სისხლის სამართლის საქმეთა განხილვისას მხარეებს აქვთ „შეჯიბრებითი (კონტრადიქტორული) პროცესის“ უფლება („anversarial proceedings”).

·        აღნიშნული ნიშნავს იმას, რომ:

 

 (1) მხარეებს თანაბრად უნდა ჰქონდეთ საქმის ყველა მასალაზე ხელმისაწვდომობა და

 (2) მათ თანაბრად უნდა მოუსმინონ პროცესის ყველა ეტაპზე და ყველა მტკიცებულებასთან დაკავშირებით (თუმცა სავალდებულო არ არის მაინცდამაინც ზეპირი მოსმენა).

ხ

·          ქართულ სისხლის სამართლის პროცესში „მხარეთა თანასწორობის“ პრინციპი მოქმედებს „სასამართლოს მთავარ სხდომასა“ და „გასაჩივრების“ ეტაპზე.

·          სისხლის სამართალში სრულად ჯერ კიდევ არ არის უზრუნველყოფილი „მხარეთა თანასწორობის“  მოქმედება   „წინასასამართლო“ ეტაპზე

 

ხ

 

 ბრალდებულის განსაკუთრებული გარანტიები

სისხლის სამართლის პროცესში

 

ა)“ განმარტება [ბრალდებულისთვის], თუ რომელი დანაშაულის ჩადენაში არსებობს მის მიმართ დასაბუთებული ვარაუდი[ანუ ეჭვი]“

 

·        ბრალდებულს აქვს ინფორმაციის მიღების უფლება სამ საკითხთან მიმართებაში:

 

(1) მის მიმართ გამოყენებადი საპროცესო სამართლის ნორმებზე (საპროცესო გარანტიებზე);

 (2) მის მიმართ წარდგენილი ბრალდების ფაქტობრივ გარემოებებზე (ბრალდების არსსა და საფუძველზე, დასჯადი ქმედების ჩადენის ადგილზე, დროსა და ობიექტზე); (3) ქმედების სამართლებრივ კვალიფიკაციაზე (მის მიმართ გამოყენებადი მატერიალური სამართლის ნორმებზე).

·        [ბრალდებულისთვის მიწოდებული] ინფორმაციის მოცულობა დამოკიდებულია პროცესის სტადიაზე, მაგრამ უნდა იყოს ისეთი დეტალური, რომ ბრალდებულს შეეძლოს, მოამზადოს თავისი დაცვა.

·        თუ ბრალდებულს არა ჰყავს მისთვის გასაგებ ენაზე ადვოკატი, მაშინ აუცილებელია მისთვის ინფორმაციის გადათარგმნა მისთვის გასაგებ ენაზე.

·        ინფორმაციის უფლება არსებობს მთელი პროცესის მანძილზე.

·        თავდაპირველი ბრალდების შეცვლა შესაძლებელია, [ოღონდ ]თუ ბრალდებულს მიეცემა საკმარისი დრო და საშუალება, ამის შესახებ გამოხატოს თავისი შეხედულება.

 

ბ)“დაცვის მომზადება „

 

·        თითოეულ ბრალდებულს უნდა მიეცეს საკმარისი გონივრული დრო და საშუალება, რათა მოამზადოს საკუთარი დაცვა.

·        ევროპული სტანდარტის მიხედვით, ბრალდებულს უნდა მიეცეს შესაძლებლობა და გაეწიოს სათანადო მხარდაჭერა ეფექტიანი დაცვის მოსამზადებლად

·        საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო მიიჩნევს, რომ „დაკავებულ და დაპატიმრებულ პირს უნდა ჰქონდეს გონივრული, საკმარისი დრო და შესაძლებლობა, რათა მოემზადოს თავის დასაცავად და შეხვდეს მის მიერ არჩეულ დამცველს”. საკონსტიტუციო სასამართლო კონკრეტულად არ განსაზღვრავს ვადას, არამედ იგი ინდივიდუალური, მაგრამ გონივრული და საკმარისი უნდა იყოს თითოეული საქმიდან გამომდინარე, რათა განხორციელდეს დამცველის შერჩევა და მოწვევა.

·        გონივრული ვადა გულისხმობს არა მარტო სასურველი დამცველის[ადვოკატის] შერჩევის, არამედ მასთან დაკავშირების, მისი მოწვევისა და, შესაბამისად, დამცველის გამოცხადებისათვის სავარაუდო, მაგრამ გონივრული დროის არსებობას.

·         თუ რამდენია საკმარისი გონივრული დრო, დამოკიდებულია პროცესის სტადიასა და ცალკეული შემთხვევის კონკრეტულ გარემოებებზე.

·         პრაქტიკულად, მნიშვნელოვანია დრო მომზადებისათვის საქმეში გვიან ჩართული სავალდებულო დამცველისათვის.

საჭიროების შემთხვევაში სასამართლომ, განსაკუთრებით, ადვოკატის შუამდგომლობით, უნდა გადადოს საქმის განხილვა.

ხ

·        დაცვის უფლების განსახორციელებლად საკმარისია ადვოკატის მიერ საქმის მასალების გაცნობა, ხოლო ბრალდებულის მიერ საქმის მასალების პერსონალური გაცნობა არ არის სავალდებულო.

ხ

·         დაცვის არასაკმარისი მომზადება შეიძლება გამოსწორდეს[მოგვიანებით] ბრალდებულის მიერ მეორე ინსტანციის სასამართლოში (მაგალითად, აპელაციაში) გასაჩივრებით.

·        ამის საინტერესო შემთხვევაა Pelissier და Sassi საფრანგეთის წინააღმდეგ (1999). მომჩივნები ბრალდებულად იქნენ ცნობილი, როგორც დანაშაულის ამსრულებლები. პირველი ინსტანციის სასამართლოში ისინი გამართლდნენ ამსრულებლობის ბრალდებაში. პროკურატურამ შეიტანა საჩივარი და ამის საფუძველზე ისინი სააპელაციო სასამართლოს მიერ გასამართლდნენ დახმარებისათვის.

 

დაისვა საკითხი, ხომ არ დაირღვა სამართლიანი სასამართლოს უფლება.

 

სტრასბურგის სასამართლომ მიიჩნია, რომ მეორე ინსტანციის სასამართლოში ბრალდების არსი შეიცვალა. ინფორმაცია ქმედების სამართლებრივი კვალიფიკაციის შესახებ საქმის სამართლიანი განხილვის გადამწყვეტი პირობაა. მართალია, „დახმარება’’ „ამსრულებლობასთან“ მიმართებაში არის აქცესორული[დამატებითი] ბუნების, მაგრამ „დახმარების ბრალდება“ არ არის ამავე დანაშაულის „ამსრულებლობის ბრალდების“ ინტეგრალური შემადგენელი ნაწილი.

„დახმარების ბრალდება“ საჭიროებს დაცვის სრულიად სხვა სტრატეგიას.

 

მაშასადამე, ასეთ შემთხვევებში ირღვევა წაყენებული ბრალდების შესახებ ინფორმაციის  მიღების უფლება და დაცვის მომზადების უფლება

 

გ)“დაცვის უფლება“

 

·        საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს თვალსაზრისით, კონსტიტუციის 31-ე მუხლის მე-3 პუნქტით გარანტირებული დაცვის უფლება ინტერპრეტირებული უნდა იქნეს ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მე-6 მუხლის მე-3 პარაგრაფის პირველი სამი ქვეპარაგრაფის მიხედვით.

·         არსებობს სამი სხვადასხვა ალტერნატიული გზა პროცესზე  დაცვის უფლების განსახორციელებლად ბრალდებულს უფლება აქვს, დაიცვას თავი:

 (1) პირადად;

(2) მის მიერ არჩეული დამცველის მომსახურებით,

ან (3) დანიშნული უფასო საადვოკატო მომსახურების მეშვეობით.

 

1. დაცვის უფლების განხორციელება პირადად

 

·        ქართული სისხლის საპროცესო სამართლის მიხედვით, ნებისმიერ პირს, ვისაც ბრალად ედება დანაშაულის ჩადენა, უფლება აქვს, უარი თქვას ადვოკატის მომსახურებაზე და თავი დაიცვას პირადად, გარდა „სავალდებულო დაცვის“ შემთხვევებისა.

·         აქედან გამომდინარეობს ასევე პირის უფლება, პირადად მიიღოს მონაწილეობა სისხლის სამართლის პროცესში.

·         სასამართლოს აკისრია წინდახედულობის ვალდებულება, დარწმუნდეს,  არის თუ არა ბრალდებული სათანადოდ უზრუნველყოფილი დაცვის უფლებით.

·        სასამართლო ვალდებულია, უზრუნველყოს ბრალდებული დამცველის მომსახურებით, როცა ბრალდებულს არ შეუძლია, თვითონ განახორციელოს საკუთარი დაცვა.

·        „სავალდებულო დაცვა“ შეიძლება განხორციელდეს ბრალდებულის ნების საწინააღმდეგოდაც.

·        ევროპული სტანდარტის მიხედვით, არ არის აუცილებელი, რომ“ სავალდებულო დაცვა“ განხორციელდეს უფასოდ.[ანუ “სავალდებულო დაცვა’’ შეიძლება ფასიანი იყოს]

 

2. დაცვის უფლების განხორციელება ბრალდებულის მიერ არჩეული დამცველის მეშვეობით

 

·        ბრალდებულის მიერ დამცველის ყოლის უფლება გამოიყენება ჯერ კიდევ სისხლის სამართლის პროცესის ადრეულ სტადიაზე.

·        ევროპული პოზიციით, როგორც წესი, ბრალდებულს უფლება აქვს, მოითხოვოს დამცველი უკვე მისი პირველი დაკითხვის მომენტიდან.

·        ამ შემთხვევაშიც სახელმწიფოს აკისრია წინდახედულობის ვალდებულება, რის გამოც, საჭიროების შემთხვევაში, უნდა იზრუნოს პროცესში დამატებით მეორე დამცველის ჩართვაზე.

ხ

·        საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით: „დამცველის მოწვევის უფლება წარმოიშობა პირის დაკავების მომენტიდან. იგი წარმოადგენს საწყის დროს დამცველის მოსაწვევად“.

·         საკონსტიტუციო სასამართლოს მითითებით, „დაკავებული ან დაპატიმრებული პირის მოთხოვნა დამცველის დახმარებაზე უნდა დაკმაყოფილდეს დაუყოვნებლივ – მაქსიმალურად გონივრულ დროში”.

·         საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 31-ე მუხლის მე-3 ნაწილის მიხედვით, თუ ბრალდებულის (მსჯავრდებულის) ადვოკატი არასაპატიო მიზეზით არ გამოცხადდა სასამართლოში, სასამართლო უფლებამოსილია, პირველივე გამოუცხადებლობის შემთხვევაში დაუნიშნოს მას ადვოკატი „სავალდებულო წესით“, რაც არ ზღუდავს ბრალდებულის  უფლებას, მოიწვიოს სხვა ადვოკატი საკუთარი სურვილით.

 

3.  დაცვის უფლების განხორციელება უფასო  საადვოკატო მომსახურების მეშვეობით

 

·        ასევე ბრალდებულს აქვს უფლება უფასო „სავალდებულო დაცვაზე“.[ ნახე ფილმი ტურტუროს მონაწილეობით სადაც „უფასო ადვოკატის’’ როლშია]

·        ევროპული სტანდარტის მიხედვით, იგი დაკავშირებულია ორი წინაპირობის არსებობასთან:

(1)   ბრალდებულის მიერ საკმარისი მატერიალური საშუალების უქონლობა

და

(2)   აუცილებლობა მართლმსაჯულების ინტერესებისათვის.

 

·        ევროპული სტანდარტის მიხედვით, „სავალდებულო დაცვა“ არ გულისხმობს დაცვის ხარჯებისაგან პირის საბოლოოდ და სრულ გათავისუფლებას.

·        ასეთი გათავისუფლება უნდა მოხდეს მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ ბრალდებული მსჯავრდების შემდეგ კვლავ უქონელია.

·         სხვა შემთხვევაში სახელმწიფოს აქვს მოგვიანებით „სავალდებულო დაცვის“ ხარჯების ამოღების უფლება.

ხ

·        „დამცველის მონაწილეობის აუცილებლობის“ შემოწმების დროს ყურადღება უნდა მიექცეს : ა)ბრალდებულისათვის საქმის მნიშვნელობას (განსაკუთრებით, სასჯელის ღონისძიების მოცულობას), ბ)შემთხვევის ფაქტობრივ და სამართლებრივ სირთულეს და გ)ბრალდებულის ინდივიდუალურ გარემოებებს.

ხ

·         საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 45-ე მუხლი განსაზღვრავს „სავალდებულო დაცვის“ შემთხვევებს.

·         ხოლო 46-ე მუხლი სახელმწიფოს ხარჯზე დაცვას უკავშირებს ორ მომენტს:

(1) გადახდისუუნარო ბრალდებულის მიერ ადვოკატის დანიშვნის მოთხოვნა;

(2) საპროცესო კოდექსით გათვალისწინებული სავალდებულო დაცვის შემთხვევის არსებობა, თუ სისხლის სამართლის საქმეში არ მონაწილეობს ბრალდებულის მიერ აყვანილი ადვოკატი.

 

·        ევროპული სტანდარტის მიხედვით, ყველა შემთხვევაში დაცვა უნდა იყოს ეფექტიანი.

·        ამიტომ ბრალდებულს აქვს უფლება, იქონიოს თავის დამცველთან საქმიანი ურთიერთობა ყოველგვარი ხელის შეშლისა და მიყურადების გარეშე.

·         სწორედ ამიტომ, ქართული სისხლის სამართლის საპროცესო კანონი ხაზს უსვამს ამ ურთიერთობის კონფიდენციალურობისა და თავისუფლების მოთხოვნას.[იხ. საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 43-ე მუხლი]

 

ხხხხ

 

დ) მოწმეთა დასახელება და დაკითხვა

 

·        დაკითხვის უფლება ემსახურება მხარეთა თანასწორობას და წარმოადგენს კონტრადიქტორული [შეჯიბრების ]პროცესის გამოხატულებას.

·         ბრალდებულს უნდა მიეცეს შესაძლებლობა, მოწინააღმდეგე მხარის მიერ წარმოდგენილი მტკიცებულებები ეჭვქვეშ დააყენოს.

·         დაკითხვის უფლება ბრალდებულს ეძლევა სასამართლოს მთავარ სხდომაზე, საქმის ზეპირი მოსმენით არსებითი განხილვის დროს.

·        [ბრალდებულის მიერ ბრალდების მხარის]დაკითხვის უფლება  არ წარმოადგენს აბსოლუტურ უფლებას. შესაძლებელია შეზღუდვების დაწესება საჯარო ინტერესებიდან გამომდინარე (მაგალითად, „მოწმეთა დაცვა“, „სახელმწიფო ინტერესების დაცვა“, „ჩვენების მიცემაზე უარის თქმის უფლება“).

ხ

·        მოწმეთა და ექსპერტთა დაკითხვით მიღებულ მტკიცებულებებთან დაკავშირებით არსებობს სტრასბურგის სასამართლოს მდიდარი პრაქტიკა.

·        ერთ-ერთ მნიშვნელოვან შემთხვევას წარმოადგენს P. S. გერმანიის წინააღმდეგ (2001).

·         მომჩივანს(!) მსჯავრი დაედო რვა წლის გოგონას მიმართ ჩადენილი სექსუალური გარყვნილი ქმედებისათვის. განაჩენის დასაბუთებაში სასამართლო უთითებდა დანაშაულის მსხვერპლის ჩვენებებზე ისე, რომ იგი არ დაკითხულა სასამართლოს მიერ. ამის მიზეზად მითითებული იყო გოგონას ჯანმრთელობის შესაძლო მდგომარეობა. ვინაიდან დანაშაულის მსხვერპლის ჩვენება წარმოადგენდა ბრალდებულის მიმართ არსებულ ერთადერთ პირდაპირ მტკიცებულებას და მომჩივანს[სტრასბურგში მომჩივან ბრალდებულს] მთელი სისხლის სამართლის პროცესის განმავლობაში არავითარი შესაძლებლობა არ მიეცა, ეს ჩვენება გამოეკვლია, სტრასბურგის სასამართლომ დაადგინა სამართლიანი სასამართლო განხილვის უფლების დარღვევა

 

 

ე)ანონიმური მოწმე

 

·        ანონიმური მოწმის (agent provocateur) პრობლემატიკა პრაქტიკისათვის ძალზე რელევანტურია.

·         ხშირად ფარული გამომძიებლები და აგენტები[აგენტი პროვოკატორები] სასამართლო პროცესზე იკითხებიან სხვა ოთახში ან ტექნიკურად შეცვლილი ხმით.

·        ასეთი მოქმედების მიზანია ანონიმური მოწმის შემდგომი ქმედუნარიანობის შენარჩუნება ან მისი სიცოცხლის უსაფრთხოების დაცვა.

·         აგენტ-პროვოკატორის გამოყენებამ შეიძლება წარმოშვას პრობლემები სამართლიანი სასამართლო განხილვის უფლების თვალსაზრისით.

ხ

·        სახელმძღვანელო საქმეს წარმოადგენს Lüdi შვეიცარიის წინააღმდეგ (1992).

·         იგი მსჯავრდებულ იქნა ნარკოტიკების საქმეში აგენტის დამადანაშაულებელი ჩვენების საფუძველზე.

·        არც მომჩივანს და არც მის ადვოკატს არ მიეცა შესაძლებლობა, რომ მოწმე [აგენტი] დაეკითხა და მისი ჩვენების სარწმუნოობა ეჭვქვეშ დაეყენებინა.

·        ანონიმურობის მიზანი იყო, რომ შესაძლებელი ყოფილიყო აგენტის შემდგომი გამოყენება ფარულ საგამოძიებო მოქმედებებში.

·         სტრასბურგის სასამართლომ მიიჩნია, რომ მტკიცებულებები, მათ შორის, მოწმის ჩვენება, ნორმალურ ვითარებაში წარმოდგენილი უნდა ყოფილიყო ბრალდებულის თანდასწრებით, ღია სასამართლო სხდომაზე.

·        გამონაკლისებმა არ უნდა ხელყოს  ბრალდებულის დაცვის უფლება.

·         აქ შეიძლებოდა სხვა შესაძლებლობების გამოყენება, რომ დაცულიყოაგენტის ანონიმურობა. ამიტომ დაირღვა სამართლიანი სასამართლო განხილვის უფლება.

ხ

·        მომიჯნავე შემთხვევას წარმოადგენს Van Mechelen და სხვ. ნიდერლანდების წინააღმდეგ (1997).

·         მომჩივანი იყო ეჭვმიტანილი ფოსტაზე შეიარაღებულ თავდასხმაში.

·         სასამართლო დაეყრდნო პოლიციელების ანონიმურ ჩვენებებს.

·        პროკურორს და დამცველს მიეცათ დაკითხვის შესაძლებლობა ხმის შემცვლელი სალაპარაკო აპარატით და ამავე აპარატის მეშვეობით შეეძლოთ შეკითხვების დასმა.

·        მსჯავრდება, ძირითადად, მოხდა ანონიმური ჩვენებების საფუძველზე.

·        სტრასბურგის სასამართლომ მოახდინა ანონიმურობის დაცვის ლეგიტიმური სახელმწიფო ინტერესისა და ბრალდებულის დაცვის ინტერესის ურთიერთშეწონასწორება.

·        განსაკუთრებული პრობლემა ის იყო, რომ მოწმეები პოლიციის მოხელეები იყვნენ. სხვა მოწმეებთან შედარებით, პოლიციელებს ეკისრებათ განსაკუთრებული ვალდებულება. ამიტომ მათი ანონიმურობის დაცვა გამართლებულია მხოლოდ განსაკუთრებულ გარემოებებში.

·        განსაკუთრებით არ შემოწმდა პოლიციელების მიმართ წარმოშობილი რეალური საფრთხის მდგომარეობა, რის გამოც დაირღვა სამართლიანი სასამართლო განხილვის უფლება.

 

 

ვ)თარჯიმნის უფასო დახმარებით სარგებლობის უფლება

 

·        იმ პირის მიერ, რომელმაც სათანადოდ არ იცის სამართალწარმოების ენა, დაცვის უფლებით ეფექტიანი სარგებლობა შესაძლებელია მხოლოდ მაშინ, როცა მას მიეცემა „თარჯიმნის დახმარებით სარგებლობის „უფლება.

·        ევროპული სტანდარტის მიხედვით, ბრალდებულს აქვს თარჯიმნის უფასო დახმარებით მომსახურების უფლება, მაშინაც კი, როცა იგი გადახდისუნარიანია.

·        ამით „თარჯიმნის დახმარებით სარგებლობის „უფლება.  განსხვავდება დაცვის უფლებისაგან, რომელიც მხოლოდ „გადახდისუუნარო ბრალდებულისათვის“ არის უფასო.

 

ზ)დაცვის უფლების შეზღუდვის შესაძლებლობა

 

·        ბრალდებულის უფლება, რომელიც გულისხმობს პირადად ან დამცველის მეშვეობით თავის დაცვის შესაძლებლობას სასამართლოში, არ არის აბსოლუტური, არამედ გააჩნია შეზღუდვები.

·        ასეთი  დასაშვები შეზღუდვის შემთხვევები, ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრეცედენტებზე დაყრდნობით, თავის გადაწყვეტილებაში მიუთითა თვით საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ:

 

(1) ხელისუფლების ორგანოები მოქმედებდნენ სათანადოდ ოპერატიულად, მაგრამ ვერ შეძლეს ბრალდებულის გაფრთხილება სასამართლო მოსმენის შესახებ;

(2) ბრალდებულის ავადმყოფობის ზოგიერთ შემთხვევაში;

(3) ამ უფლებაზე თვით მხარის მიერ უარის შემთხვევაში, როცა უარის თქმა ეჭვს არ იწვევს;

(4) თუ ბრალდებული უარს ამბობს პროცესზე დასწრებაზე, მას უნდა ჰქონდეს უფლება იურიდიულ წარმომადგენლობაზე.

ხ

·        საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, მართალია, საქმის ზეპირი მოსმენით განხილვა მნიშვნელოვანია უფლებების პირადად და დამცველის მეშვეობით დასაცავად, მაგრამ საქმის ზედა ინსტანციაში ზეპირი მოსმენის გარეშე განხილვას ყოველთვის არ მიიჩნევს კონსტიტუციური უფლების ხელყოფად, თუ დაცვის უფლებით სარგებლობა უზრუნველყოფილი იყო პირველი ინსტანციის სასამართლოში.

·        ამასთან, თვით ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს თვალსაზრისით, მსჯავრდებულის დასწრება ზედა ინსტანციის სასამართლოში საქმის განხილვისას არ არის აუცილებელი, თუ იგი განიხილავს მხოლოდ სამართლებრივ საკითხებს.

ხ

·        უფრო ადრე საკონსტიტუციო სასამართლომ მიიღო გადაწყვეტილება საქმეზე, რომელშიც დავის საგანს წარმოადგენდა საქართველოს სამოქალაქო საპროცესო კოდექსის იმ ნორმის კონსტიტუციურობის საკითხი, რომელიც იძლევა საკასაციო სასამართლოში დავის ზეპირი მოსმენის გარეშე განხილვის შესაძლებლობას.

·         მაშინ მოსამართლეთა აზრი ორად გაიყო და, შესაბამისად, სადავო ნორმა მაინც კონსტიტუციასთან შესაბამისად იქნა მიჩნეული.

·         ამით საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილების პოზიცია დაეყრდნო ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრეცედენტს, რომლის მიხედვით, საქმის ზეპირი განხილვის ვალდებულება ვრცელდება მხოლოდ და მხოლოდ ერთი ინსტანციის[ქვედა ინსტანციის] სამართალწარმოებაზე

 

 

თ)ერთი და იმავე ქმედებისათვის ორჯერ მსჯავრდების აკრძალვა

 

·       საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის მე-8  პუნქტი კრძალავს ერთი და იმავე დანაშაულისათვის განმეორებით მსჯავრის დადებას (ne bis in idem).

 

მუხლი 31. საპროცესო უფლებები

8. არავის დაედება განმეორებით მსჯავრი ერთი და იმავე დანაშაულისათვის.

 

·       31-ე მუხლის მე-8  პუნქტის  მიზანი არის, რომ პირი დაიცვას იგივე ქმედებისათვის უკვე დასრულებული სისხლის სამართლის პროცესის ხელახლა აგორებისაგან.

·       ორმაგი დასჯის აკრძალვა ემსახურება სამართლებრივი მშვიდობის უზრუნველყოფას და ამით ადამიანის ღირსების დაცვას.

·       ორმაგი მსჯავრდების აკრძალვა მიზნად ისახავს, რომ უზრუნველყოს განაჩენის მატერიალური კანონიერი ძალის სტაბილურობა.

·       მთავარ კომპონენტს წარმოადგენს „ერთი და იმავე დანაშაულის” [„იგივე ქმედების’’] ცნება.

 

 

·       Ne bis in idem-ის პრინციპის ოთხი ელემენტი „ერთი და იმავე ქმედებისათვის“ორჯერ მსჯავრდების აკრძალვის პრინციპი დარღვეულია, თუ არსებობს ოთხი ელემენტი კუმულაციურად:

(1) ახალი მსჯავრდების დროს სისხლის სამართლის საქმეზე პირველი ინსტანციის სასამართლოს განაჩენის არსებობა

 (2) სახეზეა ახალი მსჯავრდება „იგივე ქმედებისათვის“

 

 [განმარტება]

„მეორე პროცესში“ „იგივე ქმედება“ სახეზეა , როცა ეს  ხელმეორე დევნა ან მსჯავრდება ეფუძნება იდენტურ ან არსებითად იმავე ფაქტებს ,რასაც ეფუძნებოდა  პირველი პროცესის მსჯავრდება

 

(3)   [პირველი პროცესის  განაჩენის]კანონიერი ძალის მიუხედავად, იგივე ქმედებისათვის ხელახალი სისხლისსამართლებრივი დევნის ან მსჯავრდების განხორციელება იმავე სახელმწიფოში;

 

[განმარტება]

„განაჩენის კანონიერი ძალა“ სახეზეა, როცა განაჩენი აღარ ექვემდებარება გასაჩივრებას (ფორმალური კანონიერი ძალა, res iudicata).

 

პირველი პროცესის უბრალო შეჩერება,  არ წარმოადგენს კანონიერ ძალას, არ წარმოადგენს დევნის ხელახლა განახლების დამაბრკოლებელ გარემოებას.

 

 

31-ე მუხლის მე-8 პუნქტის  აკრძალვა პირს იცავს მხოლოდ „განმეორებით მსჯავრდებისა და დევნისაგან ‘’ იმავე სახელმწიფოში და არა აქვს ტრანსნაციონალური მოქმედება.

 

ეს ნორმა არ იცავს პირს „იმავე ქმედებისათვის“ დამატებით დისციპლინარული პასუხისმგებლობის დაკისრებისაგან.

 

(4)    ახლად გამოვლენილი გარემოების არარსებობა.

 

[განმარტება]

Ne bis in idem-ის პრინციპი არ ირღვევა, თუ ხდება  პროცესის ხელახალი განახლება ახალ გარემოებათა გამო.

 

 

 

ი)მართლსაწინააღმდეგოდ მოპოვებული მტკიცებულების იურიდიული ძალა

 

 

 

·        საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის მე-10 პუნქტიდან გამომდინარე, პრაქტიკული მნიშვნელობა აქვს იმ მტკიცებულების იურიდიული ძალის განსაზღვრას, რომელიც [შიდასახელმწიფოებრივი] სამართლის ნორმების დარღვევით იქნა მოპოვებული.

 

   მუხლი 31. საპროცესო უფლებები

10. კანონის დარღვევით მოპოვებულ მტკიცებულებას იურიდიული ძალა არა აქვს.

 

·         საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 72-ე მუხლის პირველი ნაწილი განმარტავს „დაუშვებელი მტკიცებულების” ცნებას.

·        ამ კოდექსის არსებითი დარღვევით მოპოვებული მტკიცებულება და  შემდეგ ამგვარი მტკიცებულების საფუძველზე კანონიერად მოპოვებული სხვა მტკიცებულება, თუ ის აუარესებს ბრალდებულის სამართლებრივ მდგომარეობას,სასამართლო გახილვაზე  „დაუშვებელია“ და იურიდიული ძალა არა აქვს.

ხ

·        სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 72-ე მუხლის მე-2 ნაწილით, მტკიცებულება ასევე დაუშვებელია, თუ იგი მოპოვებულია კანონით დადგენილი წესის დაცვით, მაგრამ უარყოფილი არ არის გონივრული ეჭვი მისი შესაძლო გამოცვლის, მისი ნიშან-თვისებების არსებითი შეცვლის ან მასზე დარჩენილი კვალის არსებითი გაქრობის შესახებ.

ხ

·        ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენცია არ შეიცავს არავითარ ნორმას მტკიცებულებათა მოპოვების თაობაზე. ამიტომ იგი პრინციპულად და in abstracto არ გამორიცხავს, რომ მტკიცებულებები, რომლებიც მოპოვებულია შიდასახელმწიფოებრივი სამართლის დარღვევით, დაშვებულ იქნეს პროცესზე.

ევროპაში შიდასახელმწიფოებრივი სასამართლოს ამოცანაა, გადაწყვიტოს ასეთი მტკიცებულებების დასაშვებობის თუ დაუშვებლობის  თაობაზე.

ხ

·        სახელმძღვანელო საქმეს წარმოადგენს Schenk შვეიცარიის წინააღმდეგ (1988):

 

 ადგილი ჰქონდა ფარულად და მართლსაწინააღმდეგოდ, კერძოდ, უფლებამოსილი მოსამართლის ნებართვის გარეშე, მოპოვებული სატელეფონო საუბრის მტკიცებულებად გამოყენებას. საუბარი ეხებოდა მკვლელობის მცდელობას. მოსამართლე, სხვა მტკიცებულებებთან ერთად, დაეყრდნო ამ სატელეფონო საუბარს და Schenk-ს მიუსაჯა 10 წლით თავისუფლების აღკვეთა.

სტრასბურგის სასამართლომ უარყო სამართლიანი სასამართლო განხილვის უფლების დარღვევა, რადგან ბრალდებული მოგვიანებით ინფორმირებული იქნა სატელეფონო საუბრის ჩაწერის თაობაზე და შეეძლო, ედავა მისი ნამდვილობის თაობაზე.

 

 მთავარია, რომ სასამართლო მარტო ამ მტკიცებულებას არ დაყრდნობია, არამედ ასევე გაითვალისწინა მოწმეთა ჩვენებებიც.

 

·        გამამტყუნებელი განაჩენის საფუძვლად ასეთი მტკიცებულების გამოყენება საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის მე-10 პუნქტით დადგენილი მაღალი სტანდარტის საწინააღმდეგოა, თუმცა კანონის დაცვით მოპოვებული სხვა საკმარისი მტკიცებულებების არსებობის შემთხვევაში, შესაძლებელია გამამტყუნებელი განაჩენის გამოტანა.

·        საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოში ადრე შეტანილი ერთ-ერთი სარჩელი აყენებდა სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსით არსებითი და არაარსებითი დარღვევით მოპოვებულ მტკიცებულებათა შორის გაკეთებული დიფერენციაციის არაკონსტიტუციურობის საკითხს, რადგან კონსტიტუციის 31-ე მუხლის მე-10 პუნქტი ასეთ დიფერენციაციას არ აკეთებს.

კონსტიტუცია იურიდიული ძალის არმქონედ მიიჩნევს კანონის დარღვევით მოპოვებულ ნებისმიერ მტკიცებულებას.

 სასამართლომ სარჩელი  არ მიიღო არსებითად განსახილველად.

 

 

ხ

საგარანტიო ფუნქცია [31-ე მუხლის მე-9 პუნქტი]

 

 

·        საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის მე-9 პუნქტის მიზანია, უზრუნველყოს პირის ეფექტიანი დაცვა თვითნებური დევნის, მსჯავრდებისა და დასჯისაგან.

 

 მუხლი 31. საპროცესო უფლებები

9. არავინ აგებს პასუხს ქმედებისათვის, რომელიც მისი ჩადენის დროს სამართალდარღვევად არ ითვლებოდა. კანონს, თუ იგი არ ამსუბუქებს ან არ აუქმებს პასუხისმგებლობას, უკუძალა არა აქვს.

 

·        „არ არსებობს პასუხისმგებლობა კანონის გარეშე“ -პრინციპი წარმოადგენს სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპის არსებით ელემენტს.

·        იგი, ძირითადად, შემხებლობაშია მატერიალურ სისხლის სამართალთან და შეიცავს ოთხ საგარანტიო დებულებას:

 

a.      ქმედება მისი ჩადენის დროს უნდა წარმოადგენდეს სამართალდარღვევას და ითვალისწინებდეს სათანადო სანქციას;

b.       ნორმა უნდა იყოს განსაზღვრული;

c.       სამართალდამრღვევის საზიანოდ ქმედების შემადგენლობის უკუძალით გამოყენება აკრძალულია;

d.     სამართალდამრღვევის საზიანოდ სანქციის უკუძალით დამძიმება აკრძალულია.

 

ხ

 კ)თავისი და ახლობელთა საწინააღმდეგო ჩვენების მიცემაზე უარის უფლება

 

·        საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის მე-11პუნქტი განსაზღვრავს პირის უფლებას, არ მისცეს საკუთარი თავის ან იმ ახლობელთა საწინააღმდეგო ჩვენება, რომელთა წრეც განისაზღვრება კანონით.

 

 მუხლი 31. საპროცესო უფლებები

11. არავინ არის ვალდებული მისცეს თავისი ან იმ ახლობელთა საწინააღმდეგო ჩვენება, რომელთა წრე განისაზღვრება კანონით. 

 

·        კონსტიტუციის ეს ნორმა არის ბლანკეტური.

·        სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 49-ე მუხლის („მოწმის უფლება-მოვალეობანი”) პირველი ნაწილის „დ” ქვეპუნქტი კიდევ უფრო აკონკრეტებს ამ უფლებას ახლო ნათესავზე მითითებით.

·        ტერმინი „ახლო ნათესავი” კი განმარტებულია იმავე კოდექსის მე-3 მუხლის მე-2 ნაწილში (მშობელი, შვილად ამყვანი, შვილი, შვილობილი, პაპა, ბებია, შვილიშვილი, და, ძმა, მეუღლე, მათ შორის, განქორწინებული).

·        „დუმილის უფლება“ და „საკუთარი თავის თვითინკრიმინაციაზე უარი“ (nemo tenetur) იმპლიციტურად მოცემულია ასევე საქართველოს კონსტიტუციის მე-40 მუხლის მე-2 პუნქტში.

·        იგი წარმოადგენს საქმის სამართლიანი განხილვის უფლების მნიშვნელოვან ელემენტს.

·        კონსტიტუციის 31-ე მუხლის მე-11 პუნქტი დუმილის უფლებას განავრცობს ახლობელთა მიმართ.

·        კონსტიტუციის 31-ე მუხლის მე-11 პუნქტით გარანტირებული უფლების დარღვევით, ბრალდებულის ნების საწინააღმდეგოდ მოპოვებული მტკიცებულება „დაუშვებელია“ და წარმოადგენს იურიდიული ძალის არმქონეს.

 

 

    მუხლი 31. საპროცესო უფლებები

1. ყოველ ადამიანს აქვს უფლება თავის უფლებათა დასაცავად მიმართოს სასამართლოს. საქმის სამართლიანი და დროული განხილვის უფლება უზრუნველყოფილია.

2. ყოველი პირი უნდა განსაჯოს მხოლოდ იმ სასამართლომ, რომლის იურისდიქციასაც ექვემდებარება მისი საქმე.

3. დაცვის უფლება გარანტირებულია. ყველას აქვს უფლება სასამართლოში დაიცვას თავისი უფლებები პირადად ან ადვოკატის მეშვეობით, აგრეთვე კანონით განსაზღვრულ შემთხვევებში − წარმომადგენლის მეშვეობით. ადვოკატის უფლებების შეუფერხებელი განხორციელება და ადვოკატთა თვითორგანიზების უფლება გარანტირებულია კანონით.

4. ბრალდებულს უფლება აქვს მოითხოვოს თავისი მოწმეების გამოძახება და ისეთივე პირობებში დაკითხვა, როგორიც აქვთ ბრალდების მოწმეებს.

5. ადამიანი უდანაშაულოდ ითვლება, ვიდრე მისი დამნაშავეობა არ დამტკიცდება კანონით დადგენილი წესით, კანონიერ ძალაში შესული სასამართლოს გამამტყუნებელი განაჩენით.

6. არავინ არის ვალდებული ამტკიცოს თავისი უდანაშაულობა. ბრალდების მტკიცების მოვალეობა ეკისრება ბრალმდებელს.

7. დადგენილება ბრალდებულის სახით პირის პასუხისგებაში მიცემის შესახებ უნდა ემყარებოდეს დასაბუთებულ ვარაუდს[ეჭვს], ხოლო გამამტყუნებელი განაჩენი − უტყუარ მტკიცებულებებს. ყოველგვარი ეჭვი, რომელიც ვერ დადასტურდება კანონით დადგენილი წესით, უნდა გადაწყდეს ბრალდებულის სასარგებლოდ.

8. არავის დაედება განმეორებით მსჯავრი ერთი და იმავე დანაშაულისათვის.

9. არავინ აგებს პასუხს ქმედებისათვის, რომელიც მისი ჩადენის დროს სამართალდარღვევად არ ითვლებოდა. კანონს, თუ იგი არ ამსუბუქებს ან არ აუქმებს პასუხისმგებლობას, უკუძალა არა აქვს.

10. კანონის დარღვევით მოპოვებულ მტკიცებულებას იურიდიული ძალა არა აქვს.

11. არავინ არის ვალდებული მისცეს თავისი ან იმ ახლობელთა საწინააღმდეგო ჩვენება, რომელთა წრე განისაზღვრება კანონით