ქცევა,კონტაქტი,საყისი,მიმღეობა,გარდამავლობა,გვარი,არაწესიერი ზმნები (ზმნა მე-4 კონსპექტი)

 

ქცევა ანუ კუთვნილების გამოხატვა ზმნაში

·        ზმნაში შეიძლება გამოიხატოს, თუ ვისთვის სრულდება მოქმედება ანუ ქცევა

მაგ;

ა) თუ ზმნა ორპირიანია,ზმნაში შეიძლება გამოიხატოს სუბიექტისთვის ობიექტის კუთვნილება:

     კაცი სახლს ი-შენებს

ამას სასუბიექტო ქცევა ჰქვია;

ბ) თუ ზმნა სამპირიანია,ზმნაში გამოიხატება ის რომ ერთი ობიექტი მეორისათვის არის განკუთვნილი:

კაცი ძმას სახლს უ-შენებს.

ამას საობიექტო ქცევა ჰქვია;

 

ამგვარად  გარდამავალ ზმნას ქცევის სამი ფორმა აქვს:

ნეიტრალური: ა-შენებს  წერს

სასუბიექტო :  ი-შენებს   ი-წერს

საობიექტო : უ-შენებს     უ-წერს

 

ის,რაც ამ ფორმებს ერთმანეთისგან განასხვავებს-ქცევის ნიშანია;

დაიმახსოვრე:

ქცევების გარჩევა შეგვიძლია ზმნის მესამე პირში;

 

ზმნის მესამე პირში;

 სასუბიექტო ქცევას  ი- ნიშანი აქვს;

 საობიექტო ქცევას    უ- ნიშანი

 

 

შენიშვნა:

·        შესაძლებელია ქცევა გარადუვალ ზმნებსაც ჰქონდეს;

·        ოღონდ გარდაუვალ ზმნებს მხოლოდ საობიექტო  ქცევა შეიძლება ჰქონდეთ :

ხმება(ის)-უ-ხმება(ის,მას)

 

ხ

კონტაქტი ანუ მოქმედება სხვისი დახმარებით(ან იძულებით)

 

·        ზმნის სუბიექტი,ჩვეულებისამებრ, დამოუკიდებლად მოქმედებს:

მხატვარი სურათს ხატავს.

 

·        მაგრამ შესაძლებელია ,ზმნის სუბიექტი ერთი იყოს და მოქმედების შემსრულებელი-სხვა:

მამა მხატვარს სურათს ახატინებს.

 

დააკვირდი: ზმნით გამოხატული მოქმედების ჩამდენი(მოქმედი) იგივეა(მხატვარი),მაგრამ ზმნის სუბიექტი უკვე სხვაა(მამა);

 

 

დაიმახსოვრე:

ზმნის ისეთ ფორმებს,რომლებშიც სუბიექტი ინიციატორია მოქმედებისა,ხოლო რეალური მოქმედი კი სხვა; ზმნის კონტაქტის ფორმები ეწოდება;

 

·        თუ კონტაქტის ფორმას იმავე ზმნის წყვეტილის ფორმას შევადარებთ ადვილად დავრწმუნდებით,რომ კონტაქტის ფორმას ორგვარი დაბოლოება აწარმოებს:-ინ  და -ევინ

დაწერ-ა  დააწერ-ინ-ა

გახსნ-ა    გაახსნ-ევინ-ა

 

დაიმახსოვრე :

კონტაქტური ფორმების მართლწერა

 

1.      კონტაქტის დაბოლოება ზმნაში სრულად უნდა იყოს წარმოდგენილი:

დააწერინა  (და არა დააწერია)

2.      -ავ დაბოლებიანი ზმნების კონტაქტის ფორმებში ვ შენარჩუნებულია

და-ა-ხატ-ვ-ინ-ა  და არა  დაახატინა

 

 

ხ

 

საწყისი

 

 

·        საწყისი ზმნისგან ნაწარმოები არსებითი სახელია;

·        ზმნას ის შინაარსით უკავშირდება(მოქმედებასა ან მდგომარეობას ფამოხატავს)

·        ხოლო ფორმაწარმოება არსებითი სახელისა აქვს ანუ(იბრუნება)

როგორ იწარმოება საწყისი ?

ა)ყველაზე უფრო გავრცელებულია საწყისის წარმოება ზმნის აწმყოს ფუძისაგან

გარდამავალი ზმნების საწყისი ამგვარად იწარმოება:

თუ აწმყოს ფუძეს ავიღებტ და -ა დაბოლოებას დავურთავთ ,საწყის ფორმას მივიღებთ:

წერ-ს     წერ-ა                       

კვეთ-ს   კვეთ-ა

ხატავ-ს   ხატვ-ა

დადგამ-ს   დადგმ-ა

აკეთებ-ს     კეთებ-ა

აშრობ-ს       შრობ-ა

დააკვირდი:

საწყისის წარმოებისას ფუძის ბოლო ხმოვანი შეიძლება ამოვარდეს;

 

ბ)ზმნათა მცირე ჯგუფს სხვაგვასაწყისები მოეპოვება :

 

-ილ  დაბოლოებით:  ტირ-ილ-ი ; ჩხავ-ილ-ი ;

სი-ილ თავსართ  -ბოლოსართით:   სი-რბ-ილ-ი ; სი-ცილ-ი;

სი-ულ თავსართ-ბოლოსართით:  სი-არ-ულ-ი;  სი-ხარ-ულ-ი

-ოლ-ა  ბოლოსართებით:  ქრ-ოლ-ა ; სრ-ოლ-ა

-ომ-ა ბოლოსართებით:    ძვრ-ომ-ა;  კრთ-ომ-ა;

 

დაიმახსოვრე:

·        ზმნებს რომლებსაც აწმყოში დაბოლოება არ აქვთ,საწყისიც დაბოლოების გარეშე ეწარმოებათ:

ტეხ-ს       ტეხ-ა (და არა ტეხვა)

·        ზოგ საწყისში ზმნის დაბოლოების -ვ ელემენტი ფუძეში გადაჯდება:

ხნავ-ს      ხვნ-ა ( და არა ხნ-ვ-ა)  

ძრავ-ს      ძვრ-ა  (და არა  ძრ-ვ-ა)

 

 

ხხხხხხხხხხხხხხხხხხხხხხ

 

მიმღეობა

 

·        მიმღეობა ჰქვია ზმნისგან წარმოქმნილი სახელების ერთ ჯგუფს

·        მიმღეობა,ჩვეულებისამებრ, ზედსართავ სახელად გვევლინება;

·        მიმღეობა იმ პირის(სუბიექტურისა თუ ობიექტურის) მსაზღვრელად გვევლინება,რომლის მოქმედებასაც წარმოგვიდგენს;

·        დააკვირდი :

ქალი კერავს კაბას

 

მიმღეობები:

(შე)მ-კერავ-ი

(შე)სა-კერავ-ი

(შე)ნა-კერ-ი

(შე)უ-კერავ-ი

 

მ-კერავ-ი   სასუბიექტო მიმღეობაა („ვინც კერავს“)

 

სასუბიექტო მიმღეობას მ თავსართთან ერთად შეიძლება ბოლოსართიც ჰქონდეს:

მაგ

მ-ელ  (მ-შენებ-ელ-ი)

მ-არ/ალ (მ-ტირ-ალ-ი)

            საობიექტო მიმღეობა,როგორც ვხედავთ,რამდენიმეა;

             ისინი უპირველესად დროის მიხედვით განსხვავდება:

             სა-  თავსართიანი მიმღეობა  მომავალი დროისაა (მას შეიძლება -ელ ბოლოსართიც ახლდეს)

             სა-კეთებ-ელ-ი ( ანუ „რაც უნდა გაკეთდეს“)

ხ

            ნა-თავსართიანი დან  -ილ/-ულ  ბოლოსართიანი მიმღეობები წარსული დროისაა

          შე-კრ-ულ-ი („რაც შეკრეს“)

          შე-ნა-ტან-ი(  „რაც შეიტანეს“)

          შე-რცხვენ-ილ-ი(„ვინც შეარცხვინეს“)

 

უ-თავსართიანი ურყოფითი მიმღებაც წარსული დროსაა

უ თავსართიანი და ელ ბოლოსართიანი მიმღეობაც (უ-ელ) წარსული დროისაა

უარყოფითი მიმღეობა წარსულში განუხორციელებელ მოქმედებებს გამოხატავენ

გა-უ-კეთებ-ელ -ი(„რაც არ გაკეთდა“)

 

ხ

ზმნის გარდამავლობა და გვარი

·        გვარი უშუალოდ არის დაკავშირებული  გარდამავლობასთან;

კერძოდ ყველა გარდამავალი ზმნა მოქმედებითი გვარისაა.

 

ხ

·        ზმნის გვარი ორგვარია : მოქმედებითი და ვნებითი;

 

·        მოქმედებითი გვარი:  აღნიშნავს იმას რომ,ზმნის სუბიექტი მოქმედია ობიექტის მიმართ

·        ვნებით გვარში კი, პირიქით,სუბიექტი თვითონ განიცდის ზემოქმედებას;

ხ

·        მოქმედებითი გვარის გადაქცევას ვნებითად ჰქვია კონვერსია;

·        თუ გაქვთ მოქმედებითი გვარის ზმნა(წერს ის ლექსს)

·        შეგიძლია შეაბრუნო ზმნა ისე,რომ ამ ზმნის ობიექტი თვითონ გახდეს სუბიექტი,ხოლო ნამდვილი სუბიექტი დაიკარგოს(იწერება ლექსი)

ყურადღება :

ვნებითი გვარი  4 ფორმას იწარმოებს:

ზოგ მათგანს

ი-    და ე-  თავსართები დაერთვის ( ი-მალება ; ე-მალება)

ზოგს 

 -დ  ბოლოსართი (წითლ-დ-ება)

ზოგი უნიშნოა

(შრება)

 

ვნებითი გვარის ფორმებს საერთო ის აქვთ,რომ ყველა მათგანი აწმყოში-ება  

(პირველ და მე-2 პირში -ები) დაბოლოებით მთავრდება;

 

ხ

 

არაწესიერი ზმნები

 

·        ქართულ ენაში ისეთი გარდაუვალი ზმნებიც არსებობს,რომლებიც კონვერსიით არ არის მიღებული 

·         ვერც ვნებითებს ვუწოდებთ

·        მათ არაწესიერი ზმნები ვუწოდოთ

·        ამ ჯგუფის გარდაუვალი ზმნების „უწესობა“ უღლებაშიც(მწკრივების წარმოებაში) გამოიხატება;

კერძოდ:

ა)აწმყოში მათ ვნებითის მსგავსი-ება(ები) დაბოლოება არ აქვს

ბ)ეს ზმნები,აწმყოს გარდა,დანარჩენ მწკრივებს „წესიერი“ ზმნებისგან სესხულობენ

ერთნი ი- თავსართიანი ვნებითებით შევსებენ,მეორენი სათავისო ქცევის მოქმედებებით.

დააკვირდი:

დგას   ის       თამაშობს ის

იდგება  ის     ითამაშებს ის

იდგა      ის     ითამაშა     მან

მდგარა  ის     უთამაშია   მას